Enkele reacties op mijn artikel over Alnus glutinosa ‘Pyramidalis’ in AV-3, 2017. Volgens Harry de Coo staat er een mooi exemplaar van deze boom in de schooltuin van de voormalige tuinbouwschool te Frederiksoord. Wijlen Theo Janson had een voorliefde voor het Alnus sortiment. Vandaar dat op die plek een aardig Alnus sortiment staat, waaronder eerder genoemde boom. Mart van den Oever deelt mee dat bij het kantoor van Mart van den Oever Boomkwekerijen te Haaren een aantal exemplaren van genoemde boom staan. Mogelijk, volgens informatie van Leo Terlouw, een eigen import vanuit de VS? Bram Versprille meldt dat de boom nog steeds aanwezig is in de Vermeerderingstuin van de NAKT te Biddinghuizen. Het materiaal van deze boom is afkomstig van de boom in Trompenburg. De voormalige Kwekerij Ton van den Oever (Haaren) nam aardig wat hout/griffels af. Verder vertelt Bram dat in zijn eigen tuin al jaren een Alnus glutinosa ‘Pyramidalis’ staat. Vormvast en nog nooit gesnoeid. De boom is circa 25 jaar oud.

De in het artikel genoemde voormalige kwekerij in Leusden was de kwekerij van Leo Terlouw. De bomen op de foto’s in het vorige nummer zijn daarom zeer waarschijnlijk afkomstig van de voormalige kwekerij van Leo. Als laatste knaller: De boom wordt gelukkig nog steeds gekweekt en wel bij Batouwe Boomkwekerijen te Dodewaard. Zij kweken deze boom sinds een jaar of vijf. Zijn er misschien nog meer kwekers die deze prachtige boom kunnen aanbieden?

Meierijstad is een nieuwe gemeente, per 1 januari 2017 ontstaan uit de vroegere gemeenten Sint-Oedenrode, Schijndel en Veghel. Met een oppervlakte van 185,5 vierkante kilometer is het de grootste gemeente van Brabant. De naam refereert aan de oude Meierij van Den Bosch, grofweg het gebied tussen Den Bosch, Tilburg en Eindhoven.

Historie
Vanaf de 12e eeuw vond in Brabant grootschalige ontbossing plaats waardoor schaarste ontstond aan hout. De Hertogen van Brabant gaven vanaf 1396 ter compensatie pootrechten uit aan eigenaren van ontgonnen percelen (bos of heide). Als eigenaar van zo’n ontginningsperceel kregen zij het recht in de strook langs de openbare weg die grensde aan hun perceel bomen en ander houtgewas aan te planten, de vruchten daarvan te trekken en het gewas door een ander te vervangen. Na de introductie van het Burgerlijk Wetboek (1838) zijn er geen pootrechten meer uitgegeven. Pootrechten zijn daarmee onlosmakelijk verbonden met de ontginningsgeschiedenis van Brabant en een belangrijk cultuurhistorisch fenomeen.
Aanvankelijk werd in de zogenaamde pootstroken geriefhout aangeplant; inheemse houtsoorten die geschikt waren voor allerlei gebruiksdoeleinden (timmerhout, stookhout, gereedschap). Het nadeel was dat die gewassen vaak lang moesten groeien voor een acceptabele opbrengst. In de 18e eeuw werd de populier geïntroduceerd. En daarmee ontstond snel een kentering in de aanplant. De populier leverde immers in korte tijd een hoge houtopbrengst van goede kwaliteit. Daarmee werd de populier vrij snel een veel toegepaste soort, niet alleen in de pootstroken maar ook op kavelgrenzen en in populierenweides en -bossen. Zo ontstond een door populieren gedomineerd coulissenlandschap, het zogenaamde ‘populierenlandschap’. Vanwege de grote verschillen in leeftijd en de vele verschillende soorten, kenmerkt dit landschapstype zich door een ongekende dynamiek.

Ruilverkavelingen
Onder andere door ruilverkavelingen heeft dit unieke landschap aan waarde ingeboet. In Meierijstad waren daar twee ruilverkaveling debet aan: Leijgraaf (ca 1958-1980) en Sint-Oedenrode (1987-2005). In de eerstgenoemde (ten noordoosten van de Zuid-Willemsvaart) zijn pootrechten op grote schaal afgekocht door de Landinrichtingsdienst. Voorpootbomen, veelal populieren, zijn op grote schaal gerooid. Bij de herbeplanting van de resterende wegen werd terug gegrepen naar de oorspronkelijke houtachtige vegetatie zoals eik, berk en es. In dit gebied is het coulissenlandschap nu nog zeer beperkt aanwezig. De dynamiek van het populierenlandschap maakte plaats voor een veel statischer landschap, waarin veel houtopstanden van dezelfde leeftijd het beeld bepalen.
In de recente ruilverkaveling Sint-Oedenrode (ten zuidwesten van de Zuid-Willemsvaart) zijn pootrechten nadrukkelijk erkend als cultuurhistorisch fenomeen. Pootrechten zijn hier kadastraal vastgelegd en bij de herverkaveling en perceelvergroting bewaard gebleven, nog steeds gekoppeld aan de oude perceelgrenzen.
Vanwege de gedaalde handelswaarde, maar ook door een veranderende bevolkingssamenstelling van het platteland, daalde de interesse voor de aanplant van populieren. Het effect was dat pootrechthouders ook andere boomsoorten gingen toepassen, soms soorten die niets met het oorspronkelijke landschap van doen hadden, zoals bruine beuk, sierkers en bolvormen. Ook werden pootrechten niet altijd meer gebruikt. Het populierenlandschap onderging daardoor een metamorfose en een deel van de landschappelijke dynamiek is helaas verdwenen. De herkenbaarheid van het pootrecht is echter blijven bestaan.

Beleid Meierijstad
Het stimuleren van het gebruik van het pootrecht vormt vanuit cultuurhistorisch oogpunt daarom een belangrijk aandachtspunt voor Meierijstad. Het is niet vanzelfsprekend dat overal de populier zal terugkeren. Hoewel dat vanuit landschappelijk oogpunt wenselijk is, kan dat niet worden verplicht. De gemeente kan echter sturen en faciliteren, bijvoorbeeld door het beschikbaar stellen van plantmateriaal, zoals dat in Schijndel de afgelopen jaren actief beleid was. Daar waar pootrechten verdwenen, plant de gemeente actief populieren aan om de ontginningsgeschiedenis van het gebied zichtbaar en levendig te houden. Hierbij wordt rekening gehouden met oude, mogelijk verdwenen kavelgrenzen, waaraan de oorspronkelijke pootrechten gekoppeld waren. Het gebruik van de populier als herkenbare en onderscheidende boomsoort ligt voor de hand.
Het wegbeheer is een belemmerende factor bij het aanplanten van populieren langs openbare wegen. Populieren staan bekend om de schade die ze door wortelopdruk kunnen veroorzaken aan het wegdek. Herstel daarvan is kostbaar en gaat vaak ten koste van de vitaliteit of stabiliteit van de bomen. Bij de aanplant van bomen of bij een eventuele reconstructie van de weg is dit een punt van aandacht. Een goede constructie, gecombineerd met een goede plantplaats en een goede soortkeuze, voorkomt veel schade en daarmee hoge beheerkosten.

Wim Bekkers is beleidsmedewerker groen bij de gemeente Meierijstad.

De populier is niet weg te denken uit ons Nederlandse landschap. Van de weidse landschappen van Marsman waar ‘rijen ondenkbaar ijle populieren als hooge pluimen aan den einder staan’, de typische populierenbossen in de Brabantse Meierij tot de zilverpopulieren aan de kust. Ondanks de landschappelijke bijdrage van onze ‘volksboom’, zien we het populierenlandschap in een rap tempo verdwijnen. De aanplant van nieuwe populieren is gedaald van circa 1.000.000 stuks in de jaren zeventig tot zo’n 40.000 stuks per jaar nu. Ook het onderhoud aan de populier blijft achter. Tijd om het tij te keren, vond een paar Brabantse populierenliefhebbers.

De achteruitgang heeft vooral te maken met dat de populier tegenwoordig niet veel geld oplevert. Dat was vroeger wel anders. Eeuwenlang was de populier onmisbaar voor de productie van klompen en lucifers. Zo telde het Brabantse Schijndel 160 jaar geleden maar liefst 116 klompenmakers, verdeeld over vijftig bedrijven. Het grote aantal populieren had niet alleen te maken met de goede (lemige) ondergrond. Ook het systeem van voorpootrechten droeg bij aan de opkomst van de populier. Het voorpootrecht wil zeggen dat een particulier het recht kreeg om bomen in de berm van de weg te poten. De rijke cultuurhistorie is onder andere af te lezen uit de vele populierenlandschappen die Vincent van Gogh schilderde.

Laagwaardige toepassingen
Goed stamhout wordt massaal gebruikt voor laagwaardige toepassingen (zoals pallethout en papier). Een groot deel van het betere populierenhout vindt zijn weg naar China of India, waar het wordt verwerkt in de fineer-of luciferfabrieken. En dat terwijl de populier de potentie heeft om als grondstof voor veel meer hoogwaardige toepassingen te dienen. Onder andere dankzij nieuwe verduurzamingstechnieken, zoals thermisch modificeren, is populierenhout zelfs bruikbaar voor buitentoepassingen zoals gevelbekleding. Hoe meer hoogwaardige toepassingen binnen handbereik komen, hoe hoger de economische waarde van populieren.

Nieuw economisch model
Deze analyse was voor de Brabantse Populieren Vereniging (opgericht in 1964) reden om in 2014 een pilot te starten. Uitgangspunt was om een ketenaanpak te ontwikkelen waarbij de eigenaar van de populier de gehele keten in eigen regie houdt en eigenaar blijft van het hout tot aan de verkoop. In nauwe samenwerking met alle schakels in de keten (rooien, transport, zagen, drogen, schaven) zijn tijdens de pilot diverse maten planken geproduceerd, waar onder andere verschillende VVV-kantoren in de Meierij mee zijn ingericht.
Een aantal populiereneigenaren werkte de aanpak verder uit tot een nieuw ‘fair trade’ merk voor populierenhout: Peppelhout. Inmiddels is Peppelhout uitgegroeid tot een bedrijf dat lokaal en herleidbaar populierenhout aanbiedt. De collectie bestaat uit populierenhout als houtmateriaal in de bouwsector, met name als verticale toepassing (gevel en dakbeschot). Daarnaast levert Peppelhout aan diverse eindbewerkers zoals fabrikanten van grafkisten, buitengevels, speelgoed et cetera.

Bijzonder hout
Populierenhout heeft een warm frisse kleurschakering wat zorgt voor een zachte look. Het heeft niet het ´gele´ van vurenhout en ook niet het ´zware´ van eikenhout. Het is licht van gewicht en splintert nauwelijks dankzij de lange vezels. Daarnaast heeft populierenhout de eigenschap dat het – als enige loofboom houtsoort – goed isoleert. Dat het zo prettig en warm aanvoelt, komt door de grote hoeveelheid lucht in het hout. Van nature bevat populierenhout veel water en tijdens het drogen neemt lucht de plaats in van het water. Deze eigenschappen maken populierenhout tot een ideale houtsoort voor diverse interieurtoepassingen, zoals wandbekleding, dakbeschot en vloeren voor rustige ruimtes (zoals een slaapkamer).

Coöperatie als rechtsvorm
Peppelhout is een coöperatie van eigenaren van populieren. Dat kunnen particulieren zijn, zoals agrarische ondernemers die populieren in bezit hebben, terreinbeheerders of overheden. Het populierenhout wordt ingebracht door leden van de coöperatie. Ieder lid verplicht zich bij toetreding tot de coöperatie om per geoogste populier een nieuw exemplaar terug te planten.
Afgelopen winter hebben de huidige leden 250 populierenbomen ingebracht en verwerkt tot diverse soorten planken, fijnbezaagd, geschaafd en geprofileerd. De belangrijkste doelgroep zijn duurzame consumenten en ondernemers die het belangrijk vinden om met natuurlijke, eerlijke en lokale materialen te werken. De ambitie is om binnen vijf jaar te groeien naar een oogst en herplant van 5000 populierenbomen. Dankzij de nieuwe economische functie en herplant draagt Peppelhout een belangrijke steen bij aan het behoud van het populierenlandschap.

Duurzame economie
We merken dat Nederland de populier aan het herontdekken is. Dat komt niet alleen door de bijzondere eigenschappen en de duurzame ketenaanpak van Peppelhout, maar ook vanwege het duurzame karakter van deze ‘formule 1 boom’. De snelle groei en grote eindhoogte maken van de boom een aantrekkelijke productieboom. Een populier groeit in dertig jaar uit tot een kaprijp exemplaar. Door die hoge omloopsnelheid hebben we een troef in handen om onze economie meer zelfvoorzienend te maken. Want eigenlijk is het best raar dat we in Nederland 90% van het hout importeren.
Mocht u geïnteresseerd zijn geraakt in toepassing van populierenhout of misschien bent u een eigenaar van populieren? Neem dan contact op met Peppelhout via info@peppelhout.nl of kijk eens op onze website www.peppelhout.nl