Pinetum De Dennenhorst in Lunteren vierde afgelopen september het 85-jarig bestaan met een mini-symposium. Hoe beheer je een tuin, park of bos met behoud van de kwaliteiten op de lange termijn? John van Ruiten, directeur Naktuinbouw, belichtte deze vraag met een focus op landschap en biodiversiteit en het optreden van ziektes en plagen.

Als in het buitengebied bomen geplant moeten worden, zijn er verschillende standpunten over welk materiaal de beste keuze is. Plantengezondheid is een belangrijk issue. Het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen moet omlaag, welke alternatieven zijn er om gezond plant- en zaaimateriaal te produceren? Bij de internationale handel gaat het om zakelijke en handelspolitieke belangen, en om groeiende fytosanitaire eisen. Dan is er nog discussie over genetische bronnen, qua genetische modificatie en herkomst.
Het aantal ziekten en plagen in bos en landschap neemt overal in de EU razendsnel toe. Als oorzaken noemt Van Ruiten toegenomen internationale handel, monocultures, schaalvergroting, minder bestrijdingsmiddelen, nieuwe, resistente vormen en klimaatverandering. Van Ruiten: ‘Bestrijden gaat steeds lastiger; er zijn nieuwe beheer- en preventiesystemen nodig. De sector antwoordt door alerter te zijn, nieuwe gewasbescherming te ontwikkelen – werken met grotere weerbaarheid komt op. Bovendien wordt een minder gevoelig sortiment ontwikkeld voor tuin en landbouw, en dat zou ook voor bos en landschap moeten gebeuren.’

Plantenpaspoort
Want Van Ruiten heeft slecht nieuws: dit is geen probleem van de boeren alleen, voor de landschappen is het probleem nog veel groter: bacterievuur, iepenziekte, letterzetter, essentaksterfte, processierupsen, kastanjekanker, Aziatische boktorren, essenprachtkever, pinuskanker, sudden oak death, Xylella fastidiosa en veel meer. De letterzetter in sparren is al zeker 250 jaar bekend; andere aantastingen zijn relatief nieuw, zoals essentaksterfte. Ziektes die hier als exoot komen, grijpen om zich heen doordat het natuurlijk evenwicht er nog niet is. Omdat de zorgen overal in Europa bestaan, wordt in december een nieuwe EU plantgezondheidsverordening van kracht. Die omvat veel restricties: zaden en planten moeten met paspoorten verhandeld worden en importeren mag pas na allerlei beoordelingen.
Professionals hebben met deze nieuwe verordening te maken, consumenten niet direct. Het doel: planten moeten uit een omgeving komen waar geen nare plantenziektes heersen, zodat er minder ziektes de EU binnenkomen en ziektes en plagen die al binnen zijn zich niet verder verspreiden of uitgeroeid worden.

Klimaatbestendigheid geen norm
Kweekmateriaal voor de bosbouw moet aan genetische voorschriften voldoen. In de jaren zestig van de twintigste eeuw is besloten houtbestanden te selecteren op zaken als rechte stammen. Later zijn daar ecologische doelstellingen bijgekomen. Autochtoon materiaal is populair: ‘Een school zegt: kies plantmateriaal dat hier sinds de ijstijd groeit. Inmiddels is er een brede discussie of dat verstandig is. Er zou meer aandacht moeten zijn voor de vraag welk sortiment geschikt is in relatie tot ziektegevoeligheid en klimaatbestendigheid. Aanbevelingen en richtlijnen zouden daarop aangepast moeten worden, is de visie die langzaam doorsijpelt. We planten bomen voor over 50-75 jaar. Als de klimaatveranderingen doorgaan, doet het nu voorgeschreven sortiment het dan niet meer.’
In de stedelijke omgeving zijn wel exoten aangeplant: voor laanbomen en sierparken geldt die EU-wetgeving niet. Wat in parken en lanen staat is daardoor gevarieerder, met meer exoten. Al die plekken kunnen een schat aan informatie opleveren. Van Ruiten: ‘Er is in allerlei gezelschappen kennis: denk aan beheerders van pineta, arboreta, botanische collecties, buitenplaatsen – al die goed gedocumenteerde collecties. Denk ook aan aan specialistische verenigingen zoals de Nederlandse Dendrologische Vereniging, het Tuinbazengilde, aan liefhebbersverenigingen. Laten we proberen de kennis bij elkaar te brengen en te delen. Ik verwacht dat de Floriade, in 2022 in Almere, een belangrijke katalysator zal zijn. Het is mijn overtuiging dat als we de informatie goed kunnen structureren, we betere keuzes kunnen maken bij wat we toekomstgericht planten in onze landschappen en in de stad. Ik vind het van groot belang dat we voor het buitengebied uit de klem komen dat het alleen biologisch en autochtoon moet zijn. Durf in arboreta nieuwe dingen te planten, en denk daarbij aan de toekomst. En wat u als pinetum- of collectiebeheerder ook doet: bijhouden van gedetailleerde herkomstgegevens is van het allergrootste belang. Die vormen de verbinding met ervaringen in andere landen, en de verbinding met de natuur.’ □

* John van Ruiten is directeur Naktuinbouw en voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Botanische Tuinen en van de Stichting Vrienden van Leidse Hortus.

Den Haag heeft als eerste gemeente in Nederland een veteraan boom. Het gaat om een eeuwenoude linde (Tilia ×europaea) op landgoed Clingendael. Initiatief hiertoe was genomen door de Adviesraad Monumentale Bomen. Het fenomeen stamt uit Engeland, waar grote, oude en knoestige bomen als natuurlijke monumenten in het landschap staan. Ze worden afgeschermd en krijgen de rust, ruimte en verzorging om hun laatste levensfase waardig af te ronden. Afgelopen 4 oktober werd de boom ingewijd, waarbij ik als lid van de Adviesraad en initiator van deze benoeming onderstaande tekst heb uitgesproken.

In 1670 werd door Philips Doublet III de befaamde formele tuin van Clingendael aangelegd. In een classicistische stijl. Een prachtig ontwerp maar intensief en duur in onderhoud. In 1730 werden de tuinen vereenvoudigd door de toenmalige eigenaar Wigbolt Slicher, in de stijl van die tijd. Over de hele breedte van de tuin werd een slangenmuur gebouwd, met daarnaast een rij leilinden. Daarvan bestaat een tekening uit 1733. Van deze rij bestaat nog slechts één linde.
Aan het einde van de tuin bevindt zich nog steeds een heel bijzondere oude linde. De in het vak doorknede hovenier Piet Molenaar vertelde in 1985 dat deze boom door zijn bijzondere vorm ook een leilinde moet zijn geweest. Vrijwel zeker heeft daar ook een rij gestaan, en ook hier resteert nog slecht één linde. Opvallend door zijn vorm en met een grillig verlopend takkenstelsel. De boom waar wij nu staan!
De Adviesraad Monumentale Bomen maakte in 2015 een voorstel tot aanwijzing van deze Hollandse linde tot veteraan boom. De boom wordt geschat op circa 290 jaar, heeft een uitzonderlijke vorm, maar is vitaal genoeg om nog veel ouder te worden mits de omstandigheden optimaal zijn. Vandaar onder andere het hek er omheen.
Ambtelijke molens draaien traag maar grondig. En vandaag, 4 oktober 2019, is de gemeente Den Haag zo vriendelijk om akkoord te gaan met het voorstel om deze Hollandse linde tot veteraan boom te verklaren. Een verheugend besluit van de gemeente Den Haag.

En misschien heeft u het niet goed gehoord, maar deze oude boom fluisterde mij toe dat hij in zijn nopjes is. Want het draait uiteindelijk niet om ons maar om deze trouwe vriend, die wij nog een heel lang leven toewensen.

Wat is een veteraan boom?
Om tot de categorie ‘veteraan boom’ te kunnen worden gerekend worden criteria gesteld. Een welomschreven definitie is niet mogelijk. Dat laatste heeft als reden de grote gevarieerdheid van boomsoorten, de vormen en structuren, het leeftijdverloop, de zeldzaamheid, de relatie tot de omgeving, en vele andere factoren.
Een veteraan boom heeft het volgroeid stadium bereikt en zal altijd oud zijn, tot zelfs het einde van zijn levensfase blijft het een veteraan (of zelfs een ancient tree). Oud is een betrekkelijk begrip, het kan per soort verschillen. Een boom kan aanzienlijk ouder dan zijn soortgenoten in een bepaalde omgeving.
De boom moet van waarde worden geacht wegens zijn biologische waarde; esthetische waarde individueel alsook in relatie tot het landschap; belevingswaarde; cultuurhistorische waarde; bijzondere karakteristieken; zeldzaamheid; bijzondere persoon of gebeurtenis.
Meestal zullen het bomen zijn van enige omvang; een ‘dikke boom’. Ook ‘dik’ is een betrekkelijk begrip als het om ouderdom gaat zoals boomdeskundigen weten.

In de laatste week van augustus 2019 bloeide de acht meter hoge Davidia involucrata in mijn tuin, gelegen in Hoensbroek (gemeente Heerlen). Het was zeker geen bescheiden nabloei, overal in de 25 jaar oude boom hingen de karakteristieke witte zakdoekjes. De exceptionele bloei begon in de (meteorologische) laatste zomerweek en eindigde in de derde week van de herfst. Eind april van dit jaar had de boom ook gebloeid. Half september waren nog een tiental bloemen aanwezig. Tegelijk waren de bijna volgroeide noten zichtbaar die waren ontstaan uit de voorjaarsbloei, samen met de ontstane en nog kleine vruchten uit de nazomerbloei.
Waarnemingen van bloei in nazomer/najaar zijn schaars. In 2018 is nabloei gemeld van een zakdoekjesboom in een park te Steenwijk, Overijssel, Nederland. Heel verrassend bleek gelijktijdig met het exemplaar in mijn tuin ook een Davidia involucrata te bloeien nabij de oude St. Janskerk te Hoensbroek. Diverse andere exemplaren (onder andere in Heerlen, Maastricht, Sittard en Valkenburg aan de Geul) vertoonden geen najaarsbloei. Alle bomen toonden wel schade door bladverbranding, vrijwel zeker opgelopen tijdens de hittegolf van afgelopen juli.

Hittestress en droogtestress
De zomer van 2019 was in zuidoost Nederland heet, zonnig en droog. Telkens in de tweede helft van juni, juli en augustus was er een hittegolf. Tijdens de tweede hittegolf (van 22 tot en met 27 juli) steeg de temperatuur enkele dagen tot rond de 40 graden Celsius. Tijdens deze periode veroorzaakte de brandende zon bij de zakdoekjesboom in mijn tuin ernstige bladverbranding. De eerste helft van augustus verliep relatief koel. De vaantjesboom liet veel bruin verbrand blad vallen. Na de aanhoudende droogte viel op 18 augustus eindelijk neerslag van betekenis: 25 mm. Daarop reageerde de boom met de aanmaak van fris, nieuw blad. En de grootste verrassing: er verschenen bloemknoppen. In de laatste week van augustus stond de boom in volle bloei.

Endemisch
In het endemische verspreidingsgebied van Davidia involucrata (in West- en Centraal China: Guizhou, Hubei, Hunan, Sichuan en Noord-Yunnan) zijn de zomers uitgesproken nat en relatief koel. De gebieden herbergen een grote hoeveelheid botanische kostbaarheden en gelden als refugiumgebied waar talloze soorten een goed heenkomen vonden. De hoeveelheid regen in juni en september is er 100 tot 200 mm. per maand. In juli en augustus valt per maand meer dan 200 mm. Natuurlijke drainage ter plekke zorgt voor snelle afvoer van een surplus aan neerslag. Wereldwijd, ook in China, vormt klimaatverandering een bedreiging voor biodiversiteit en genetische rijkdom. Davidia involucrata geldt als een zeldzame en bedreigde soort.

Beschikbaarheid en toepassingen
Systematici plaatsen Davidia involucrata in een eigen familie, Davidiaceae, of in de familie van de Nyssaceae. Een aan Davidia verwant lid in de Nyssaceae is Camptotheca acuminata (happy tree, cancer tree, tree of life). De ontdekking van de stof camptothecin heeft geleid tot de ontwikkeling van middelen, die in gebruik zijn voor chemotherapie.
Wetenschappelijke artikelen maken melding van unieke stoffen in Davidia involucrata die mogelijk een rol kunnen spelen bij het ontwikkelen van nieuwe medicijnen Het gaat vooral om tumorremmende eigenschappen.* De medicinale waarde van Davidia involucrata zou de grote sierwaarde kunnen overstijgen. Voor verder onderzoek is beschikbaarheid van de bomen natuurlijk van belang. Wellicht is de schaarste aan de soort de reden dat er weinig onderzoek plaatsvindt. Als het materiaal er niet is, kan het ook niet worden onderzocht. Mijn hoop is een partij te vinden die verder onderzoek wil doen. Een aantal jonge Davidia’s stel ik voor dat doel beschikbaar.
Generatieve vermeerdering van Davidia involucrata waarborgt genetische rijkdom (variatie) en biodiversiteit. Uit generatieve vermeerdering verkregen zakdoekjesbomen verschillen wat betreft groeikracht, groeivorm, grootte van de bloemen (schutbladen). Ook bontbladige bomen komen voor. Of individuele bomen ook verschillen in gehaltes aan waardevolle medicinale stoffen is (nog) niet bekend. Uit generatieve vermeerdering verkregen jonge exemplaren van Davidia involucrata zijn beschikbaar.

* Informatie hierover is te vinden bij:
www.hindawi.com/journals/jchem/2016/9806102/
www.mdpi.com/1420-3049/22/3/470