Tja, ik heb het boek uit en blijf een beetje verward achter. Ik was nog in de ban van twee heel positieve boeken van Rutger Bregman (De meeste mensen deugen en Gratis geld voor iedereen) toen ik aan dit boek van de Italiaanse professor Stafano Mancuso begon. Daarin wordt ‘de mens’ nogal negatief afgeschilderd, althans in mijn ogen. Ik bedoel hoe ‘we’ bezig zijn de aarde flink te beschadigen en daarmee onszelf. En tegelijkertijd een warm pleidooi voor de groene plant in het algemeen: de basis van al het dierlijke bestaan. De groene plant die als enig levende wezen uit zonlicht en kooldioxide koolhydraten en zuurstof maakt. En al het dierlijke leven op aarde is daarvan afhankelijk.
De universele rechten van de plant
Wat ik leuk vind aan het boek is het thema dat het in de evolutie niet zozeer gaat om ‘het recht van de sterkste, of de fitste’, maar dat het gaat om effectieve samenwerking. Hij haalt dan Kropotkin uit 1902 aan die ‘… uit voorbeelden uit de geschiedenis van de natuur stelde dat juist samenwerking, dus wederzijdse hulp, en niet concurrentiestrijd de bepalende factor voor het succes van de soort was’ (p. 116). En dan komt hij met aantal interessante voorbeelden. Bijvoorbeeld de theorie dat sommige fundamentele celorganellen, zoals de chloroplast (waar de fotosynthese van planten plaatsvindt) en de mitochondria (waar de ademhaling plaatsvindt) het resultaat zijn van heel oude symbioses. Maar ook korstmossen passen goed in dit plaatje: een organisme dat bestaat uit een alg (die zorgt voor de fotosynthese) en een schimmel (die zorgt voor water en zouten). Nog andere succesvolle symbioses zijn planten met stikstofbacteriën in hun wortelknolletjes. De bacteriën zijn in staat stikstof uit de lucht te binden en de plant krijgt zo de broodnodige stikstof via de stikstofzouten binnen, en de bacteriën krijgen de suikers van de plant. Nog een voorbeeld: de succesvolle samenwerking tussen allerlei bomen en schimmels is de grond, de zogenaamde mycorhizza.
En zo reflecterend ben ik toch blij het boekje gelezen te hebben. En lijkt het me goed te eindigen met de allerlaatste regels van het boek: ‘Samenwerking is de kracht waardoor het leven gedijt, en de Natie van de Planten erkent samenwerking als voornaamste instrument van vooruitgang van gemeenschappen’ (p. 124). En dan ben ik weer een beetje terug bij Rutger Bregman die dat idee voor de mensheid zeker zou onderschrijven …
Stefano Mancuso (2020). De universele rechten van de plant. Uitg. Cossee, Amsterdam. € 17,50.
Kort geleden kreeg ik van vrienden dit fraaie boek. Het is geschreven ter gelegenheid van het 170-jarig bestaan van de Koninklijke Nederlandse Botanische Vereniging in 2016. Het is, zoals de achterflap vermeldt, een eerbetoon aan de botanie in het algemeen en aan de kleurrijke en waardevolle boekenverzameling van de KNBV (ondergebracht bij Naturalis in Leiden). Bekende Nederlandse botanici laten topstukken uit deze collectie de revue passeren. Het gaat om zeldzame 16e-eeuwse kruidboeken, lokale flora’s, reisverslagen uit exotische oorden en andere botanische werken. Alle hoofdstukken zijn fraai geïllustreerd. Aan de hand van deze werken beschrijven de auteurs (negen in totaal, elf hoofdstukken) uiteenlopende aspecten van onze botanische literatuur en
geschiedenis.
Botanische Meesterwerken
Niet alle hoofdstukken waren even boeiend om te lezen. Twee hoofdstukken sprongen er uit wat mij betreft. Hoofdstuk 7: Wat zegt een naam?, over naamgeving en identiteit door Rense Haveman, en Hoofdstuk 8: Vlijt en volharding, over drukkers en uitgevers door Nils van Rooijen.
Samenvattend: een prachtig boek, harde omslag, fraaie illustraties en inhoudelijk voor ‘elk wat wils’. Het lijkt er op dat het uitverkocht is, maar tweedehands zal het vast nog wel te krijgen zijn.
Weeda, E, J. Schaminée en N. van Rooijen (red) (2016). Botanische meesterwerken. KNNV uitg. Zeist. € 22,95. ISBN 978- 90-5011-5605.
De Botanische Tuinen van de Utrechtse Universiteit herbergen een collectie van ongeveer 8000 plantensoorten. Houtige gewassen hebben hier (nog) een relatief klein aandeel. Van dit aandeel springen de Coniferen in de rotstuin misschien wel het meest in het oog.
Voor een belangrijk deel is het bescheiden gehalte aan ‘hout’ te verklaren door het feit dat het Von Gimborn Arboretum in Doorn vanaf 1966 onderdeel was van de Botanische Tuinen. De huidige tuinen op en rond fort Hoofddijk in Utrecht werden ongeveer vanaf diezelfde periode aangelegd, waarbij de houtige collectie logischerwijs in het arboretum werd geconcentreerd. De rotstuin, waarvan de aanleg startte in 1963, is hierop een uitzondering; hier werden vanaf het begin flink wat Coniferen aangeplant.
De Aziatische Pinus densiflora is tijdens de aanleg geplant, helaas in het Noord-Amerikagedeelte Foto: Gerard van Buiten
Aankleding
De rotstuin is vanaf het begin ingedeeld in geografische gebieden. Een klein deel is ingericht met allerlei cultuurvariëteiten en verschillende delen van de tuin zijn speciaal aangewezen voor planten uit gebergten in Europa, Noord-Amerika en Azië. Later is daar een kleiner deel voor het zuidelijk halfrond aan toegevoegd. Omdat sommige planten zich niet zo gemakkelijk een plaats
laten wijzen zijn de turfterrassen en een droog, heet en bijzonder goed drainerend deel van de tuin voor al die planten bestemd die het alleen onder die specifieke omstandigheden willen doen.
Wat precies de overwegingen waren bij de aanplant van het coniferensortiment in de rotstuin is voor zover ik heb kunnen nagaan nooit vastgelegd. Het lijkt erop dat ze vooral werden gebruikt als ‘aankleding’; het groenblijvende karakter, de hoogte en de verschillende vormen geven jaarrond structuur aan de tuin. Het valt verder op dat bij het aanplanten van Coniferen niet werd gekeken naar de geografische herkomst van soorten; ze staan willekeurig door de hele tuin aangeplant. Daarnaast is veel gebruik gemaakt van cultivars. Ook dat is begrijpelijk, omdat botanische
soorten vaak een enorme groeisnelheid hebben en snel buitenproportioneel groot zouden worden. Bovendien was daar in Doorn veel meer ruimte voor beschikbaar. De ‘dwergvormen’ onder de cultivars groeien veel langzamer, bieden een veelheid aan groeivormen en zijn daardoor een logische keuze voor gebruik in de rotstuin.
Pinus ponderosa van 16 jaar oud begint al aardig maat te krijgen. Uiteindelijk gaat deze het oude exemplaar van P. densiflora vervangen. Foto: Gerard van Buiten
Een nieuwe houtcollectie
Met de verzelfstandiging van het Von Gimborn Arboretum in 2010 viel echter het grootste deel van de houtige collectie van de Botanische Tuinen weg; reden om ons te bezinnen op het aandeel ‘hout’ in de huidige tuinen op en rond fort Hoofddijk. Voor het academisch onderwijs, dat zich concentreert op de evolutie en het aanpassingsvermogen van planten wordt veel gebruik gemaakt van een grote diversiteit aan materiaal. De naaktzadigen, waar de Coniferen (Pinidae) deel van uitmaken vormen een belangrijk onderdeel in het evolutieonderwijs. Daarnaast is het veranderend klimaat een reden om een zo uitgebreid mogelijk sortiment van onbekende soorten aan te planten. Het is immers heel aannemelijk dat ons klimaat er over honderd jaar flink anders uitziet. In botanische collecties is goed te zien wat dat voor gevolgen gaat hebben voor het huidige sortiment en wat kanshebbers kunnen zijn voor de toekomst. Zeker voor bomen geldt dat je daar nu bij aanplant al rekening mee zou moeten houden om dan ook nog een gezond bomenbestand te hebben. Tot slot ben je het als botanische tuin aan je stand verplicht een breed sortiment aan je publiek te tonen en waar mogelijk bedreigde soorten een veilige haven te bieden. Daarbij willen we zoveel mogelijk uit gaan van de botanische soorten en liefst van bekende, wilde herkomst.
Nieuwe aanwinsten
Daarmee zijn de uitgangspunten helder, maar hoe ga je die toepassen in een bestaande oude tuin? Veel van de afgelopen decennia aangeplante Coniferen zijn uitgegroeid tot fraaie, karakteristieke exemplaren. Die zaag je niet zomaar om omdat ze een cultuurvariëteit zijn of toevallig in het verkeerde vak staan. Je wilt graag de sfeer in de tuin behouden en een gezonde opbouw van je bomenbestand met een goede mix van oud en jong. Ongeveer vijftien jaar geleden begonnen we met het aanvragen van zaden van Coniferen van wilde herkomst van verschillende continenten. Via de wereldwijde zadenuitwisseling met andere tuinen krijgen we nu elk jaar wel een aantal soorten binnen waarvan we een paar exemplaren opkweken. Vaak schiet dat niet op, je bent zomaar zes tot tien jaar verder voordat je een plant van een beetje maat hebt die uitgeplant kan worden in de tuin. Naast botanische soorten van de verschillende continenten willen we ook zoveel mogelijk de breedte van de families in de Pinidae (zoals tegenwoordig door Christenhuz en collega’s worden onderscheiden (Pinaceae, Araucariaceae, Podocarpaceae, Taxaceae en Cupressaceae)) laten zien. Omdat lang niet alles via de zadenuitwisseling beschikbaar is, kopen we ook van gespecialiseerde kwekers botanische soorten in. En ook dan worden we helemaal blij als zij hun materiaal uit zaad hebben opgekweekt: er zit dan toch iets van de natuurlijke variatie van de soort in.
Overzicht van de rotstuin, met een veelheid aan vormen van Coniferen Foto: Gerard van Buiten
Sfeer behouden
Zijn de nieuwkomers eenmaal tot een redelijke maat opgekweekt, dan planten we ze in de rotstuin uit op een plek waar ze tot in lengte van jaren kunnen doorgroeien. We houden natuurlijk rekening met eerder geplante soorten van wilde herkomst, maar cultivars en soorten die in het ‘verkeerde continent’ staan zijn van ondergeschikt belang. Wanneer we meerdere exemplaren hebben, planten we er een aantal bij elkaar. Soms zie je een enorme variatie binnen een zaaisel. Na verloop van tijd selecteren we dan de ‘toekomstboom’. Vaak is dat de boom met de mooiste vorm, de traagste groei of een vorm die afwijkt van wat bekend is uit het gangbare sortiment. Wanneer deze toekomstboom echt wat groter wordt, kan een nabije boom van de oude garde uiteindelijk wijken om ruimte te bieden voor de nieuwe aanwinst. Naast deze strategische aanplant van gewenste soorten hebben we nog een soort ‘wijker en blijversysteem’ voor heel praktische oplossingen achter de hand. Soms heb je bij een aanpassing van een tuindeel vanwege vormgeving, windkering of de geleiding van bezoekers gewoon even snel wat eenvoudig ‘vulgroen’ nodig. Daarvoor gebruiken we vooral Picea omorika en Pinus mugo, waarmee we snel effect kunnen sorteren. Meer bijzondere soorten die nu en dan van de kwekerij komen, worden er later tussen geplant zodat ze luw en beschut kunnen opgroeien. Wanneer de ‘blijvers’ voldoende volume krijgen, worden de ‘wijkers’ er gewoon tussenuit gezaagd.
Op deze manier vormen we het sortiment Coniferen heel geleidelijk om naar onze wensen, zonder dat de rotstuin aan sfeer en beleving inboet. Al met al is het een proces dat misschien wel 50 jaar gaat duren. En ik sluit niet uit dat we in een heel uitzonderlijk geval besluiten om dat ene unieke exemplaar van die oude cultivar toch maar gewoon te laten staan …
Zaailingen van Juniperus virginiana uit hetzelfde zaaisel vertonen variatie: de meest bekende blauwgrijze vorm, maar ook de meer open, frisgroene vorm Foto: Gerard van Buiten
