De wetenschappelijke naam is een gelatiniseerde naam, maar die behoeft bepaald geen Klassiek Latijn te zijn. Dat kan ook niet eens, want er zijn niet genoeg klassieke namen. De oudste namen, zoals opgetekend door Carolus Linnaeus, gaan vaak terug op klassieke plantennamen, maar niet per se conform de plant die er in de oudheid mee werd bedoeld. De meeste geslachtnamen en soortaanduidingen (vaak soortnamen genoemd) zijn een afgeleide van een Griekse of Latijnse term, die vooral beschrijvend is. Voorbeelden hiervan zijn besproken in de twee voorafgaande delen van deze reeks. In dit afsluitende deel wil ik dieper ingaan op de laatste hoofdcategorie: plekken en personen.

De wetenschappelijke naamgeving van planten kan ook een verwijzing bevatten naar een herkomstgebied of specifieke plek. Dit wordt overigens ook veelvuldig gedaan in de Nederlandse naam. Denk bijvoorbeeld aan Atlasceder, Amerikaanse es en Japanse esdoorn, maar ook Sinaasappel en Perzik vallen hieronder. In wetenschappelijke namen wordt het herkomstgebied vooral ingezet voor de aanduiding van soorten. Dergelijke namen eindigen meestal op -ica of -(i)ensis. Voorbeelden daarvan zijn: hollandica (Nederland), belgica (België), germanica (Duitsland), gallica (Frankrijk), hibernica (Ierland), lusitanica (Portugal) iberica (Spanje), italica (Italië), helvetica (Zwitserland), indica (India), japonica (Japan), sinensis (China), siberica (Siberië), americana (V.S.) en canadensis (Canada), maar ook alpina (Alpen), carpatica (Karpaten), caucasica (Kaukasus), himalaica (Himalaya) en pyrenaica (Pyreneeën). Daarnaast komen ook historische landstreken voor in soortnamen als colchica (nu in Georgië), persica (Perzië), dalmatica (Kroatië), pannonica (westelijk Hongarije) en pontica (Zwarte Zeekust in Turkije). Een enkele keer duidt de soortnaam een specifieke stad zoals berolinensis (Berlijn), tremonia (Dortmund) en kobus (Kobe).

Een ander naamgevingsmotief is de relatieve herkomst aangeduid met een windstreek. Denk dan aan soortnamen met borealis (noordelijk), australis (zuidelijk), occidentalis (westelijk) en orientalis (oostelijk). Voor algemeen voorkomende soorten werden juist namen als communis (algemeen) en vulgaris (gewoon) gebruikt.

Vanzelfsprekend is ook de groeiplaats aanleiding voor soortnamen. Het gaat dan om soortnamen met: maritima (zee), litoralis (strand), aquatica (water), palustris (moeras), riparia (oever), pratensis (weide), arvensis (akker), domestica (bij het huis), sylvatica (bos), monticola (heuvel) en montana (berg).

Wetenschappelijke namen die een plek duiden zijn over het algemeen direct uit het Latijn afkomstig, of het betreft de gelatiniseerde vorm van een Oudgriekse naam die al door de Romeinen werd overgenomen. Oudgriekse namen of begrippen komen bijna niet voor; al gaat borealis terug op Boreas de Oudgriekse aanduiding voor de noordenwind. In Nothofagus antarctica gaat ook een Oudgriekse plaatsbepaling schuil. Arktikos is Oudgrieks voor ‘land van de grote beer’, een aanduiding voor het uiterste noorden. Nothofagus is een samentrekking van notho- (vals) en fagus (Beuk) met de soortaanduiding antarctica (letterlijk ‘tegenover het hoge noorden’, aldus de zuidpool).

Zowel voor geslacht- als soortnamen zijn eigennamen gebruikt. Bekende voorbeelden zijn: Abelia (Clarke Abel), Buddleja (Adam Buddle), Camellia (Georg Joseph Kamel), Davidia (Père Armand David), Edgeworthia (Michael en Maria Edgeworth), Fuchsia (Leonart Fuchs), Gaultheria (Jean François Gaultier), Helwingia (Georg Andreas Helwing), Koelreuteria (Joseph Gottlieb Kölreuter), Lagerstroemia (Magnus Lagerström), Magnolia (Pierre Magnol), Paulownia (Anna Paulowna), Robinia (Jean Robin), Stewartia (John Stewart Earl of Bute) en Weigela (Christian Ehrenfried von Weigel). Ook in een Nederlandse naam als Douglasspar (Pseudotsuga menziesii) wordt verwezen naar een persoon; de plantkundige David Douglas. In de soortnaam wordt een andere Schot geëerd: Archibald Menzies, de man die de Araucaria uit Chili naar Europa bracht.

Met de Araucaria komen we op wetenschappelijke plantennamen die gebaseerd zijn op een lokale aanduiding. Araucaria verwijst naar araucanos, de naam die Spaanse kolonisten gaven aan de ter plaatse levende Mapuche. De imposante boom Sequoia (en daarmee ook Sequoiadendron en Metasequoia) is door Endliger vernoemd naar Sequoyah, een Cherokee die een eigen schrift optekende om de eigen taal te kunnen schrijven. De afgeleide wetenschappelijke naam Sequoiadendron betekent ‘boomachtige Sequoia’. In Metasequoia is het Oudgriekse prefix ‘meta-‘ gebruikt dat oorspronkelijk ‘tussen’ of ‘met’ betekent en hier bedoeld is als ‘verwant aan’.

Een wetenschappelijke naam kan ook een gelatiniseerde vorm van een woord in een andere taal zijn. Nandina gaat terug op de Japanse naam voor deze plant (nanten). Hetzelfde geldt voor Fatsia dat teruggaat op ‘fatsi’ een benadering van het Japanse woord voor acht (hachi), wat refereert aan het aantal bladlobben. Wollemia nobilis, een van de meest recent ontdekte coniferen, is vernoemd naar de groeiplaats in het Wollemi National Park nabij Sydney in Australië. Wollemi is een Aboriginal woord dat zoveel betekent als ‘kijk om je heen, houdt de ogen open en let op’. De soortnaam eert David Noble die de bomen ontdekte in 1994; nobilis is de gelatiniseerde vorm van zijn achternaam. Zelkova tenslotte is de gelatiniseerde vorm van de Georgische volksnaam dzelkva (‘steenpilaar’).

Deze reeks is geen uitputtend overzicht, maar ik hoop hiermee wat meer duidelijkheid te hebben gegeven in de wetenschappelijke namen van planten, hun oorsprong en betekenis.

De tweeledige naamgeving van organismen met eerst de geslachtnaam met een hoofdletter en daarna de soortnaam met kleine letter is voor dezelfde levensvorm overal gelijk. Dit in tegenstelling tot volksnamen. Het hanteren van een dergelijke wetenschappelijke naam voorkomt verwarring. De namen zijn gelatiniseerd. Dat wil zeggen dat ze uit het Latijn zijn overgenomen of naar het Latijn zijn vertaald of omgeschreven. Ondanks dat velen spreken van de ‘Latijnse naam” van een plant gaan veel van de namen terug op het Oudgrieks.

Diverse plantennamen zijn direct aan het Oudgrieks ontleend. Denk daarbij aan: Carya (Oudgrieks voor (hazel)noot), Styrax (hars), Ostrya (met sterk hout), en Ptelea (Iep). Vaker echter is er sprake van een combinatie van Oudgriekse namen of begrippen om daarmee een beschrijvende geslachtsnaam te vormen. Voorbeelden zijn Pterocarya (pteron = vleugel) en Platycarya (platys = plat en breed). Ook Platycarya strobilacea is een beschrijving van de plant. Deze Aziatische verwant van de Hickorynoot heeft platte brede zaden die loskomen uit een dennenappelachtige structuur (strobilus is Latijn voor kegel).

De beschrijvende wetenschappelijke namen kunnen zeer informatief zijn en daarmee gemakkelijk te onthouden voor iemand als ondergetekende, die klassieke talen deed op de middelbare school. Rhododendron, dat is samengesteld uit de klassiek Oudgriekse woorden rhodon (rozerood) en dendron (boom) en aldus ‘rozenboom’ betekent, is een goed voorbeeld. Andere voorbeelden zijn Philadelphus (broederliefde), Podocarpus (letterlijk: ‘voetvrucht’) en Panax (van pan axos – alhelend). De geslachtsnaam Panax heeft weer aanleiding gegeven tot de naamgeving van verwante soorten: Astropanax, Tetrapanax, Pentapanax of Kalopanax. Het voorvoegsel functioneert als onderscheidend element met respectievelijk de betekenis ster-, vier-, vijf- en mooi-.

Aan het Oudgrieks ontleende namen worden naar Latijn omgezet. Een goed voorbeeld is Clerodendrum trichotomum. Deze naam is samengesteld uit kleros (kans) en dendron (boom) in een Latijnse transcriptie naar een onzijdige vorm met de gebruikelijke substitutie van de c voor een k. De soortnaam is een samentrekking van de Oudgriekse woorden trikha (drievoudig) en tomia (verdeeld).

In de naamgeving worden Oudgrieks en Latijn vaak willekeurig door elkaar gebruikt. In deel 1 heb ik reeds Hedera helix genoemd. Ook Taxodium distichum valt hieronder. De geslachtnaam is een samentrekking van taxus (Latijn) en eidos (Oudgrieks voor ‘lijkend op’). De soortnaam is dan weer aan het Oudgrieks ontleend: di (twee) en stichos (‘rij’ of ‘regel’). Deze naam is een goede beschrijving van de plant en de loten. Een ander voorbeeld is Liriodendron tulipifera. Leiros (lelie in het Oudgrieks) is gecombineerd met dendron (boom). De soortnaam betekent letterlijk’ tulpdragend’ en is Latijn, al was de Tulp onbekend bij de Romeinen. Het woord Tulp is een leenwoord uit het Frans. Welbekend is de Paardenkastanje. De geslachtsnaam Hippocastanum is een samenstelling van hippos (Oudgrieks voor ‘paard’) en castanus (Kastanje in het Latijn, een woord dat is afgeleid van het Oudgriekse kaston – ‘balkhout’).

De gekozen naam kan ook beschrijvend zijn wat betreft de bloeitijd. Denk dan aan Primula (primus is Latijn voor de eerste), maar ook aan soortaanduidingen als hiemalis (hiems is winter in het Latijn), vernalis (verna is lente), aestivalis (aestas is zomer) en autumnalis (autumna is de herfst). De bruikbaarheid van de plant heeft geleid tot namen als Fagus (fagere is eten, naar de eetbare beukennootjes), Liquidambar (letterlijk: ‘vloeibare hars’) deliciosa (lekker), cerasifera (letterlijk: ‘kersen dragend’) en officinalis (geneeskrachtig).

Ook de kleurstelling kan een naamgevingsmotief zijn: picta (gekleurd of getekend), virida (groen), fusca (bruin), aurantica (oranje), flava (geel), alba (wit), nivea (sneeuwwit), margarita (parelwit), carnea (vleeskleurig), rosea (rozerood), rubra (rood), sanguinea (bloedrood), violacea (violet) purpurea (paars), caerulea (hemelsblauw), nigra (zwart). In het verlengde hiervan liggen: aurea (goudkleurig), argentea (zilverig), cuprea (koperachtig), plumbea (loodgrijs), pallida (bleek), atra (donker) en grisea (grauw); allen uit het Latijn. De aan het Oudgrieks ontleende equivalenten komen ook voor, zoals bijvoorbeeld leuca (leukos – wit), euchlora (eu + chloros – lichtgroen), melanensis (melanos – zwart), glauca (glaukos – blauwgroen) en coccinea (kokkinos – rood).

Overige eigenschappen van een plant die deze onderscheiden van andere soorten vormen vaak een naamgevingsmotief: excelsa (hoog), pumila (klein), breva (kort), robusta (fors), fragilis (breekbaar), angusta (smal), lata (breed), laxa (wijd), longea (lang), tenua (dun), crassea (dik), cerea (wasachtig), glabra (glad), lanea (wollig), mollis (zacht), aspera (ruw), hirsuta (harig), barbata (baardig), spinata (gedoornd) en plumosa (geveerd). Ook in deze categorie zijn er namen, of delen daarvan, die teruggaan op klassiek Oudgrieks. Denk dan aan -opsis (ogend als), pseudo- (vals), chamae- (laag) en poly- (van polloi – veel).

Ook de groeivorm kan een naamgevingsmotief voor een soortnaam zijn. Denk maar aan prostrata (platliggend), reptans (kruipend), pendula (hangend), tristis (treurend), scandens (klimmend), tortuosa (gedraaid), erecta (opgericht), fastigiata (gepunt), parva (klein van stuk of zwak), minor (klein), media (middelste), major (groot), maxima (grootste) en superba (hoogste).

In de wetenschappelijke namen van planten gaan soms ook plekken en personen schuil. Daarover meer in deel drie.

De tweede week van de excursie naar Duitsland (zie verslag op pagina 36) ging naar het gebied rondom de Elbe waar we konden zien hoe inheemse bomen in hun natuurlijke omstandigheden groeien. Voor zover mij bekend was dit de eerste keer dat er in een NDV excursie zo uitgebreid aandacht werd besteed aan natuur en landschap en hoe de bomen zich in natuurlandschappen ontwikkelen. Een ware verrijking van mijn bomenleven!

Pevestorf, dat zo’n 140 km ten zuidoosten van Hamburg aan de Elbe ligt is een zeer dunbevolkt gebied met volop ruimte voor de ontwikkeling en behoud van natuur. De Elbe was in dit gebied lange tijd de grens tussen Oost- en West-Duitsland. Er staat nog een, nu als museum ingerichte, wachttoren bij de pont van Lenzen naar Pevestorf.

Ooibossen
Langs de in dit gebied sterk meanderende Elbe komen veel ooibossen voor, zoals ooit ook in Nederland het geval was. Nu kunnen we dit vegetatietype alleen nog in de Ooipolder bij Kekerdom (Nijmegen) zien, zij het nog in het ontwikkelingsstadium. In het gebied rond de Elbe komen ook veel bijzondere vogelsoorten voor zoals Wouw, Zwarte ooievaar en Kraanvogel en er is een rijke wildstand.
In de uiterwaarden van de Elbe staan oude exemplaren van Fladderiep (Ulmus laevis), Zwarte populier (Populus nigra), Zomereik (Quercus robur) en Haagbeuk (Carpinus betulus). Veel van deze bomen staan in een parkachtige ordening vlak langs de Elbe en zijn nevengeulen. Tijdens hoogwater neemt de stroomsnelheid sterk toe en is bij menig boom de wortelaanzet blootgespoeld of is de boom geheel omgevallen waarna hij als mycologisch monument blijft liggen tot hij geheel tot humus is vergaan. Na de enorme schade als gevolg van de overstroming van de Elbe in 2002 en 2013 is er een nieuwe hoge dijk aangelegd die de Elbe moet beteugelen. Dit heeft grote gevolgen gehad voor de bossen. Er is een enorme sterfte onder de eiken, die niet omgezaagd worden zolang ze niet gevaarlijk voor het publiek zijn en als 30 meter hoge geraamten in het landschap staan: een enorme verrijking voor de biodiversiteit. Meestal worden staande dode eiken vanwege veiligheidsredenen direct verwijderd. Specifieke insecten die op dood eikenhout leven, zijn uiterst zeldzaam geworden, maar kunnen hier dus floreren. Een gebied dat economisch niet aantrekkelijk is, met veel leegloop als gevolg, biedt zo dus kansen voor de natuur.
De bossen achter de dijken zijn gevarieerde loofboomopstanden van Zomereik, Fladderiep, Zomerlinde, Haagbeuk, Zwarte Els met een goede ondergroei. Voor de biodiversiteit is het nadelig dat ze niet meer periodiek overstromen.

Broekbossen
Plaatselijk komen ook broekbossen van Zwarte Els voor, die zelfs eind juli van dit jaar nog drassig waren en in de winter langdurig onder water staan. Het is boeiend om te zien hoe de vorm van de stamvoet zich aanpast aan de moerassige omstandigheden. Bijzonder dat de bomen in deze modderige omstandigheden niet omwaaien.

Biomechanische optimalisatie
Direct langs de rivier, waar door erosie als gevolg van het snelstromende water het wortelgestel grotendeels boven de zandbodem uit gaat steken, zien we een voorbeeld van voortdurende mechanische optimalisatie. De wortels passen zich aan de minder stabiele situatie aan door de verhouding tussen cellulose en lignine in het hout aan te passen. Zo kunnen ze het hout buigvaster maken als het niet meer ondersteund wordt door de bodem; de bomen komen er dan als ‘steltlopers’ uit te zien. In Nederland zien we dit verschijnsel bij Zwarte Den op zandverstuivingen. In onze steden en parken zijn we vaak niet in staat om van het ‘natuurlijk gedrag en de lichaamstaal van bomen’ te genieten omdat de bomen door een sterk ontwikkelde behoefte aan ultieme veiligheid verwijderd worden zodra er een tak breekt, de wortels zichtbaar worden of een zwam verschijnt. Rond Pevestorf kan je de potentie van de natuur uitgebreid bestuderen.
Verder van de rivier af liggen de grotere plaatsen, zoals Gartow en Gorleben op voormalige rivierduinen. Deze zijn ontstaan toen in de ijstijd de rivieren geheel opdroogden en alle vegetatie verdwenen was. De rivierbedding kon toen op grote schaal gaan verstuiven.
Verder verwijderd van de rivier is het bodempeil hoger, bestaat de bodem uit droog zand en komen uitgestrekte naaldbossen met productiedoeleinden voor.

Veterane bomen
Aan de rand van het bos aan de zuidwestkant van Gartow staat nog een meerstammige veterane inlandse Eik (Quercus robur) van buitengewone grootte. Eerder hadden we in het centrum van het dorp al een Es in dezelfde staat gevonden in de tuin van een huis.
In dit gebied loopt veel wild rond, dat te observeren is met een nachtkijker. Met dit wonderlijke apparaat kijk je dwars door de vegetatie en het detecteert de warmte die door dieren wordt afgegeven. Zo kun je, kort na zonsondergang, allerlei dieren variërend van reeën tot marters waarnemen. Door dan in de richting van de lopende dieren te fietsen kun je ze plotseling uit een bospad tevoorschijn zien komen. Een interessante vorm van wildobservatie, waardoor je nog beter beseft dat waar de natuur een kans krijgt, alle organismen daarvan profiteren.