Ik ben Esther Jansma, in 1958 geboren in Amsterdam. Mijn werkzame leven bestaat uit twee delen, de wetenschap en de literatuur. Ik ben sinds 1991 verbonden aan de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de rce, en sinds 1993 directeur van de stichting ring, het Nederlandse Centrum voor Dendrochronologie. Van 2007 tot 2017 was ik bijzonder hoogleraar dendrochronologie en paleo-ecologie aan de Universiteit van Utrecht. Dendrochronologie is een ander woord voor boomtijdkunde, het is de wetenschap die zich bezighoudt met het dateren van oud hout met behulp van de jaarringen in dat hout. Zo kan nauwkeurig de ouderdom worden bepaald van oude bosresten, archeologische vindplaatsen en oude nog bestaande gebouwen en voorwerpen zoals meubels en muziekinstrumenten. Momenteel ligt het zwaartepunt van mijn onderzoek op de prehistorie, de Romeinse tijd en de vroege middeleeuwen. Daarnaast ben ik dichter en schrijver en ontving ik meerdere literaire prijzen.

Van archeologie naar dendrochronologie
Als student archeologie ging ik zes weken op stage in Zwitserland om houtskool uit Spitsbergen te bestuderen. Wat kun je vinden in de houtanatomie? Toen ze mij daar rondreden langs opgravingen waar dendrochronogisch onderzoek gebeurde, kreeg ik het gevoel: dat wil ik ook. Ik kon het regelen dat ik drie weken in Keulen op een dendrochronologisch laboratorium mocht werken. Later, in Amerika, heb ik veel veldwerk kunnen doen. Mijn verblijf daar had ook een statistische insteek: omdat er in die periode nog bijna geen referentiekaders waren om de vondsten te kunnen dateren, heb ik zelf relevante software ontwikkeld. Ik vind het als archeoloog heerlijk om exacte gegevens boven water te krijgen. In 1995 ben ik cum laude op mijn onderzoek gepromoveerd.

De liefde en de inspiratie heb ik van mijn vader, hij was beeldhouwer en werkte ook met hout. Op een dag kwam hij van het Waterlooplein thuis met een antiek kindermutsje. Hij wilde weten hoe oud het was. Die ouderdomsvraag heb ik met me meegenomen. Ik heb natuurlijk ook veel inspiratie opgedaan in Zwitserland en in Amerika in het Laboratorium voor Jaarringonderzoek van de Universiteit van Arizona.

Hout geeft het verleden prijs
Eiken zijn mijn lievelingsbomen, en dan met name die Eiken die zo dicht bij het water groeiden dat ze daar veel last van hadden. Ik vind ze moedig, je ziet de pathologie in het groeipatroon. Het raakt me dat ze in hun groeipatronen hun geheimen qua standplaats en ouderdom prijsgeven. Zo lees je hun geschiedenis. Je ziet in welke perioden ze het bijna niet overleefden. Binnen een centimeter kun je al zoveel zien. Ik ben vooral dol op kienhout dat bewaard is gebleven in vroegere veenlagen. Dit hout is heel belangrijk voor landschapsreconstructie, en dan vooral voor de reconstructie van overstromingen uit de tijd voordat we in Nederland zo’n duizend jaar geleden dijken begonnen aan te leggen. Met behulp van kienhout uit de buurt van Abcoude heb ik al in 1985 een Romeins fort bij Velsen kunnen dateren. Dat was een enorme doorbraak. Bij Stichting ring is tot in 2013 veel onderzoek gedaan voor rijks- of gemeentelijke overheden, musea, archeologische bedrijven, kunstenaars en particulieren. Inmiddels zijn er bedrijven die dit soort onderzoek doen. Bij de rce doe ik – behalve heel andere projecten – onderzoek en geef voorlichting. Wat we in het laboratorium precies doen? De eerste stap is het hout bijsnijden zodat je elke jaarring kunt zien. Soms maken we het patroon leesbaarder door krijtpoeder in de vaten te kloppen. Het opmeten van de ringbreedtes gebeurt of met een microscoop en een meettafel die met een computer is verbonden, of vanaf foto’s die worden ingeladen in de computer. De opgemeten jaarringpatronen vergelijken we in de computer met allerlei referentiekaders waarvan van elke jaarlijkse waarde bekend is welk kalenderjaar erbij hoort. Zo kunnen we ook het kalenderjaar van elke jaarring in het bestudeerde hout bepalen, en als het hout compleet is tot de boombast weten we dan ook in welk jaar en welk seizoen de boom doodging of werd omgehakt.

Alweer jaren geleden werd ik na de opgraving van een Romeins schip in Utrecht-De Meern op de rce projectleider van het verdere onderzoek. Voor de conservering moest het schip in de breedte doormidden worden gezaagd. De ringen van de enorme planken werden opgemeten langs de zaagsnede, zo konden we bepalen dat het rond 150 na Chr. werd gebouwd. Later kon ik dendrochronologisch bewijzen dat het schip in Vlaanderen langs de Schelde gebouwd was. Zo’n schip heeft geen kiel en is dus niet geschikt voor de zeevaart. Dus moet het via binnenwateren zijn weg naar Utrecht hebben gevonden. De kaarsrechte bodemplanken kwamen uit een enkele Eik die inclusief boomkruin 40 meter hoog moet zijn geweest. Waar vind je nu zulke bomen nog? Het gerestaureerde schip en alle prachtige vondsten uit de kajuit en kombuis zijn te zien in Castellum Hoge Woerd in Utrecht-De Meern.

Datering en geld
In de wereld van het roerend erfgoed (schilderijen, muziekinstrumenten) kan een datering zwaar meewegen bij het bepalen van de authenticiteit, en dat bepaalt dan weer de geldelijke waarde van het object. Het is me lang geleden wel eens overkomen dat ik ben benaderd met een dateringsvraag waar dat financiële aspect aan kleefde. Als je dan een resultaat hebt dat niet past bij de verwachting, kunnen er onplezierige reacties komen. Dat voelt niet fijn. Daarom doe ik dat soort onderzoek al heel lang niet meer.

Kennis geeft houvast
Tussen 2006 en 2012 heb ik een internationaal digitaal archief ontwikkeld met duizenden jaarringpatronen erin. Juist door al die gegevens te combineren, kun je nieuwe kennis opdoen over houthandel en economische relaties wáár kwam het hout in welke tijd vandaan – en ook over het vroegere landschap, bij ons in Nederland vooral vroegere overstromingen. Naast Eiken hebben we ook Essen en Iepen uit archeologische opgravingen en natuurlijke bodemafzettingen kunnen dateren. Beuken waren minder talrijk, die hebben we vooral teruggevonden als grafkisten uit de tijd zo’n duizend jaar geleden. Die Beuken groeiden trouwens niet hier maar bij de grens tussen België en noordoost Frankrijk. Wilgenhout werd niet als bouwhout gebruikt, maar voornamelijk voor het maken van vlechtwerk, dus hekken, visfuiken en dergelijke.

Mijn werk vind ik heel fijn en ik heb in al die jaren veel mooie plekken gezien, maar het is me niet komen aanwaaien. Lesgeven
vind ik heerlijk, je kunt mensen niet alleen vaardigheden leren maar ook helpen hun zelfvertrouwen te ontwikkelen. Het geeft mensen ook troost en houvast om op deze manier, met behulp van bomen, met de tijd bezig te zijn. De aarde bestaat al zo lang, wij hebben eigenlijk niets in te brengen, maar door iets te dateren heb je toch even het gevoel dat je het verstrijken van de tijd een beetje de baas bent.

Ik ben blij dat ik dit werk ben gaan doen, op deze manier kan ik met mijn hoofd én met mijn handen werken. Een van de meest interessante onderzoeken waar ik momenteel bij betrokken ben, vindt plaats onder leiding van Jos Bazelmans, hoofd van de afdeling Archeologie van de rce. Het richt zich op heel iele dennetjes die bij graafwerkzaamheden
op landgoed DenTreek/Henschoten zijn aangetroffen. Die bomen groeiden daar bijna 13.000 jaar geleden. Stel je eens voor. Dat was lang voor Stonehenge, lang voor de piramides, we hadden nog geen landbouw, geen vaste huizen. Zoiets ouds in je handen houden, hoe bijzonder is dat?!

Ik ben Aart Jan Pannebakker, geboren in 1943 in Hazerswoude in een gezin met 10 kinderen. In 1972 getrouwd met Anke en vader van drie kinderen waarvan er twee, dochter Caroline en zoon Thijs (de vijfde generatie!), in het bedrijf werkzaam zijn. Vanaf 1988 wonen wij in mijn ouderlijk huis aan de Voorweg. Ik ben nog actief als reiziger/handelaar en doe met plezier klusjes op de kwekerij zoals pootplan maken, voorraad opnemen, binden en maten tekenen. Dit voorjaar hoop ik voor de 54e keer naar mijn klanten in Engeland te gaan.

Opleiding en inspiratie
Na de mulo in Leiden ging ik naar de Rijks Middelbare Tuinbouwschool (RMTS) in Boskoop. Er waren goede leraren, Piet de Vogel – praktijkles, Arie de Graaf – plantkunde, Piet van Dijk – plantenziekten. Harry van de Laar was geweldig goed in sortimentskennis. Ik heb er veel geleerd. In mijn praktijkjaar liep ik stage bij Fa. W. van der Poel en Zn in Hazerswoude. In de zomer bij C.H. Gregory & Sons, een rozenkwekerij in Nottingham. Na mijn diensttijd werkte ik vijf maanden bij Knap Hill Nurseries in Woking.
Het boomkweken zit in de familie. In 1876 ging mijn overgrootvader kweken in de Biezen in Boskoop. In 1880 erfden hij en zijn vrouw een boerenbedrijf met 6 ha land aan de Voorweg. Dat bedrijf werd in 1895 boomkwekerij. Mijn opa begon rond 1900 met het reizen naar Engeland. Bang voor de concurrentie werd dit door de handelaren in Boskoop afgeraden. Er waren al vier exporteurs, met een vijfde erbij zou er voor hen niet genoeg over blijven! Mijn vader begon in 1929 met handel te zoeken in Engeland. In de herfst van 1965 kwam ik in de zaak werken en werd in januari 1966 op reis gestuurd naar Engeland. Je kreeg reisgeld en een catalogus mee. Je nam geen klanten van je vader over, maar je moest het bestaande netwerk zelf uitbreiden. Dat viel niet mee, overal waar ik aanbelde was al een handelaar geweest waar men jaren zaken mee deed dus ik had geen schijn van kans. Erg deprimerend, maar bij thuiskomst zei mij vader: ‘Ben je goed ontvangen, ga het dan maar weer proberen. En bijhouden waar je geweest bent.’ Uiteindelijk heeft de aanhouder wel gewonnen. De export breidde zich steeds meer uit. Nu worden ook Zwitserland, Duitsland en Finland bezocht. Door verkoop en opdeling van de zaak bleef er uiteindelijk twee hectare kwekerij over. Ik vermoed wel dat we nadelige gevolgen zullen ondervinden van de brexit en het coronavirus.
De liefde voor dendrologie moest wel groeien ondanks het feit dat ik deel uitmaak van een geslacht van vijf generaties boomkwekers. Een grotere kennis van het houtige sortiment is in de loop van de jaren steeds belangrijker geworden. Mijn inspiratie kwam vooral door een club boomkwekers waar ik al jaren mee naar Engeland (meestal), Ierland, Schotland of Wales ga. Geweldig wat daar aan sortiment te zien is.

Geliefde planten
Twee geslachten zijn voor mij belangrijk Cornus en Wisteria. In een partij C. alba ‘Gouchaultii’ ontdekte ik een afwijkende plant. Ik vroeg aan Chris Sanders, plantenkenner in Engeland, wat ik er mee zou doen. Ging er mee doorkweken en de variëteit is als C. alba ‘Cream Cracker’ in het sortiment opgenomen. Bij de sterrenkeuring kreeg hij twee sterren maar het is helaas geen bestseller geworden.
Mijn passie ligt bij Wisteria. Op verzoek van Wim Sanders had ik 12 variëteiten van Wisteria opgeplant, bestemd voor een show in Frankrijk en dan ook bloeiend. Helaas ging de show niet door. Op advies van Cor van Gelderen ging ik meer Wisteria cultivars kweken. Ik heb van elke soort een exemplaar gehouden en nu staan er 30 verschillende in de siertuin. Chris Sanders bracht me in contact met Chris Lane, de Wisteria expert in Engeland. Vorig jaar was ik uitgenodigd om bij de presentatie van zijn Wisteria-bijbel in Wisley Gardens aanwezig te zijn. De kweek van Wisteria is arbeidsintensief. Bijna al onze Wisteria’s staan op eigen wortel, verkregen door afleggers. Afleggen is een lastige klus, ze wortelen slecht. Enten op een andere wortel gaat vaak mis, een foute tak (onderstam) groeit sneller maar geeft geen bloem.

Leven met en van planten
Boomkweker/handelaar is een dubbel vak, je moet niet alleen een goede plant kunnen kweken maar ook de inkoop regelen voor zover je de planten niet op de kwekerij hebt staan. Een goede plant is waardevol. Ik ben op veel kwekerijen gaan rondkijken om te zien waar een betrouwbaar sortiment wordt gekweekt. Acer vind ik een fascinerende kweek, er staan inmiddels 25 verschillende variëteiten. Vergeleken met Magnolia is de sierwaarde veel groter. We kweken ook een sortiment Betula, vooral vanwege de bast. Ik vind een witte bast fascinerend. Het is een interessante kweek, er is veel vraag naar en het is een dankbare plant om te kweken. In mijn hart ben ik boomkweker maar handel is nodig om het bedrijf (Pannebakker en Co. B.V.) te laten floreren.
Ik heb met veel plezier mijn werk gedaan in Engeland, veel gezien en fijne mensen ontmoet. Achteraf zeg ik dat ik niet iets anders had willen doen. Zelfstandigheid en vrijheid van handelen zijn veel waard. Natuurlijk is het runnen van een bedrijf risicovol en heb je weinig vakantie maar het heeft me veel voldoening gegeven. De veelzijdigheid in het vak is onbegrensd. Ik ben een tevreden mens.

Uitdagingen en mooie ervaringen
Het begin van de buitenlandse reizen viel niet mee. Er waren ‘grote’ handelaren die dikke orders boekten, daar moest ik mee leren omgaan. Het kostte doorzettingsvermogen om bij het volgende adres weer gemotiveerd binnen te stappen en te doen of alles in orde was. Collega Jan Verwey zei: ‘Joh, Aart Jan. Het kost je eerst een paar nieuwe zolen voordat je een handeltje bij elkaar gesprokkeld hebt.’
Een paar bevriende Hazerswoudenaren zijn missionaris geworden in Afrika. Ik heb er twee opgezocht. De ene werkte in Oeganda, de andere in Ghana. In Oeganda bezocht ik met hem (hij is nu 94) de botanische tuin van Entebbe. Dan kom je toch in een totaal andere plantenwereld. De wierookboom, Boswellia sacra uit de familie Burseraceae, sprak me enorm aan. Van de hars wordt wierook gemaakt. De Engelse invloed op de tuinen is nog goed te merken. Ook in Ghana heb ik tuinen bezocht.
Mijn kennis en ervaring deel ik op het bedrijf met mijn kinderen en het personeel. Ik doe het wel rustiger aan, maar de inkoop van mijn eigen klanten doe ik nog zelf. Op de weg zijn en kwekerijen bekijken, kwaliteit beoordelen, gesprekken met goede kwekers. Ik ga nog graag zelf op de fiets tuin op tuin af om mijn orders compleet te krijgen.

Bijzondere afsluiting
20 jaar geleden hebben mijn broer Jos en ik plannen gemaakt om een boekje over Hazerswoude in oorlogstijd te schrijven. Een oom van ons zat ondergedoken, is opgepakt bij de razzia in januari 1945 en nooit meer terug gekomen. Dat prikkelde onze nieuwsgierigheid. We hebben heel veel opgestoken bij het onderzoek voor het boekje dat in 2018 verscheen met de titel Hazerswoude 1940-1945 Voorweg, Inundatie, Razzia. In archieven hebben we gezocht naar namen en foto’s om daarmee aan de slag te gaan. In het eerste deel gaat het over de bewoners van de Voorweg en de 13 huizen die gesloopt moesten worden omdat ze in het schootsveld van de Duitsers lagen. Het tweede deel gaat over de polders rondom Hazerswoude die onder water werden gezet uit angst voor een geallieerde aanval. Het derde deel bestaat uit herinneringen aan de razzia. Veel jongens en mannen zijn in schuilplaatsen als tuinloodsen, kassen, kapbakken en dichtgroeiende planten ontkomen. We hebben met meer dan 60 dorpsgenoten gesproken om een zo betrouwbaar mogelijk verhaal te kunnen schrijven. We zijn blij met het resultaat, juist nu in het jaar waarin we ‘75 jaar vrijheid’ mogen vieren.