Euonymus cornutus met een hardnekkig nomenclatorisch probleem

Op de omslag van de laatste Arbor Vitae uit 2021 staat een foto van een Kardinaalsmuts met, zoals de naam aangeeft, vruchten waarvan de vleugels als hoorntjes gekromd zijn. Bij de planten in cultuur zijn het er vijf, maar volgens de originele beschrijving kunnen het er ook vier zijn. Ook bekende dendrologen hebben met dit laatste geworsteld.

Euonymus cornutus heeft een groot areaal in West- en Centraal-China en zuidelijker nog in aangrenzend India, Myanmar en Sikkim. Het zijn 2-3 m hoge struiken in gemengde bossen op hoogtes in de bergen tussen 2200 en 4300 m. De soort heeft zeer smalle bamboe-achtige bladeren die tot 15 cm lang kunnen zijn en hooguit 1,5 cm breed. De bloeiwijzen tellen drie knoppen. De vijf bloemblaadjes zijn roodachtig tot purperkleurig. De vruchten zijn groen of iets roodachtig, met geopend een rode binnenkant. De soort is bladverliezend, maar op warmere groeiplaatsen ook gedeeltelijk wintergroen.

De vruchten van Euonymus cornutus. De rode binnenkant schijnt door het groene heen.
Foto: Piet de Jong

Naamsverwarring
In 1893 werd E. cornutus door de Engelse botanicus William Hemsley beschreven aan de hand van door August Henry in Hupeh verzameld herbarium. In de beschrijving vermeldt Hemsley dat de vruchten 4-5 vleugelig zijn. De introductie wordt toegeschreven aan Ernest Wilson en George Forrest, maar van eerstgenoemde wordt geen enkele Euonymus vermeld in Plantae Wilsonianae. Op basis van herbariummateriaal dat Forrest verzamelde in Yunnan beschrijft Harold Frederick Comber in 1934 Euonymus quinquecornutus met als karakteristiek kenmerk vijfvleugelige vruchten. Feitelijk ging het toen al direct mis want de naam ‘quinquecornutus’ was een jaar eerder gebruikt door Geoffrey Evans voor een andere soort. Dat was weliswaar een nomen nudum,* omdat er geen beschrijving bij was, maar sloot hergebruik uit. Ralph Anthony Blakelock maakte er in 1948 de combinatie E. cornutus var. quinquecornutus van. Dit is dus ook een ongeldige naam, maar wel eentje met een hardnekkig leven. Zowel Flora of China (2008), de bibliografie van Jin Shuang Ma (2001) als de World Flora online vermelden de naam als synoniem van E. cornutus, maar de naam duikt in de handel steeds weer op.

Euonymus cornutus var. quinquecornutus
Foto: Ronald Houtman

Waar is de viervleugelige?
Het bleef vooral voor verzamelaars een kwellende vraag afgaande op de originele beschrijving van Hemsley: hoe kom ik aan planten van de soort met viervleugelige vruchten? In cultuur kom je die namelijk nergens tegen. Zelf had ik in het Hillier Arboretum een eureka-moment toen ik dacht daar E. cornutus aan te treffen met viervleugelige vruchten. In mijn enthousiasme ontging het me dat de vruchtjes lichtrood waren, terwijl ze bij de echte E. cornutus groen zijn. Thuis gekomen werd ik al snel ontnuchterd na contact met Henny Kolster. Het bleek te gaan om E. clivicolus. Deze soort heeft eveneens vrij smal blad, maar dat is meer elliptisch. Een verschil met E. cornutus is de iets ingerolde rand van de bladeren. Het areaal van E. clivicolus valt grotendeels samen met dat van E. cornutus. De noordgrens is in Centraal-China. Zuidelijk komt de soort nog voor in Bhutan, Nepal en Myanmar.
Ik was niet de enige die door E. clivicolus op het verkeerde been werd gezet. Voor het schrijven van een voorwoord voor het Euonymus boek van Henny Kolster en ondergetekende werd de bekende Engels plantenman Roy Lancaster gevraagd. Hij meldde mij vol trots dat hij de echte viervleugelige E. cornutus in zijn tuin had. Op de foto die hij stuurde, bleek dat het duidelijk om E. clivicolus ging. Het bleek zo ontnuchterend voor hem dat hij mij bij een ontmoeting enkele jaren later er direct mee confronteerde.
Tot slot nog eens goed naar mijn planten in vrucht gekeken. Zij hadden bijna steeds vruchten met vijf vleugels, maar er waren er ook enkele met vier, zoals Hemsley het ook ooit zag. Het onderscheiden van een variëteit quinquecornutus was mede daarom nooit nodig geweest.

* Een nonem nudum is een term uit de taxonomie die staat voor een soortnaam zonder adequate beschrijving en illustratie

Marco Hoffman, expert in plantentaxonomie

Mijn naam is Marco Hoffman, geboren in Groenlo in 1964 en getrouwd met Ilse. Wij hebben vijf kinderen die ook in tuinen en biologie geïnteresseerd zijn en er ook in hun studie of werk in meer of mindere mate mee te maken hebben. Als 12-jarige had ik al een tuintje samen met mijn vader. Hoewel niemand in mijn familie iets in het groen deed heb ik me er altijd toe aangetrokken gevoeld. Een aangetrouwde oom had een kwekerij annex tuincentrum. Daar hielp ik met van alles en nog wat tot de verkoop van kerstbomen aan toe. Als kind wilde ik tuinman of voetballer worden. Ik kon niet goed stil zitten; buiten en bewegen was een goede uitlaatklep. De motivatie om verder te studeren is in de loop der jaren gekomen. Het werd qua studie toch het groen en de natuur in plaats van bewegen/sport. Van 1985-1991 studeerde ik biologie aan de Universiteit van Wageningen en ben afgestudeerd op plantentaxonomie. Kennis van planten en plantennamen is van fundamenteel belang. De wetenschap is belangrijk maar ook de praktische plantenkennis. Dat was in die tijd niet ‘hip’ maar ik heb mijn eigen weg gekozen en heb van mijn hobby mijn beroep kunnen maken.

Marco Hoffman, expert in plantentaxonomie
Foto: Ineke van Teylingen

Ontwikkelen en ervaring opdoen
Na mijn studie heb ik een jaar als vrijwilliger in de botanische tuin van Wageningen gewerkt. Daarna ben ik in 1992 naar het Proefstation voor de Boomkwekerij in Boskoop gegaan. Dat was mijn droombaan en mijn eerste sollicitatie. Wij woonden in een appartement in Nijmegen. Ik trok de voordeur dicht en… sleutel vergeten! Twee uur later moest ik in Boskoop zijn. Ik had een hemdje aan, korte broek en slippers. Snel naar vrienden gefietst voor een reservesleutel. Keurig in pak en nipt op tijd op gesprek geweest bij Piet de Jong, het toenmalig hoofd van de afdeling. Gelukkig kreeg ik de baan en jaren later vertelde ik Piet wat er was gebeurd. Piet antwoordde: ‘Als je in korte broek was gekomen had ik je niet aangenomen.’ Wat zou mijn leven er dan heel anders uitgezien hebben. Boomkwekerijgewassen staan dicht bij de natuur. Daar voel ik me meer bij thuis dan bij kamerplanten of landbouw. Na de fusie met Wageningen UR/PPO bollen en fruit kwam ik eerst in Lisse (bollen) terecht en later in Randwijk (fruit). Die veranderingen waren niet ongunstig voor mijn sortimentskennis, ook van andere gewassen.

Onderzoeken, les geven en publiceren
Ik werk nu bij Naktuinbouw in het spanningsveld tussen wetenschap, praktijk en wetgeving. De meer juridische wereld van kwekersrecht en merkenrecht geeft nieuwe uitdagingen en inzichten. De opheffing van het Productschap voor Siergewassen was nadelig voor mijn vakgebied. Er was geen geld meer voor sortimentsonderzoek en plantentaxonomie. Ik ging op zoek naar iets anders en heb een dag in de week les gegeven op Larenstein. Bij Naktuinbouw had men interesse in mijn expertise. Mijn kennis en database met plantennamen van Wageningen heb ik mogen meenemen voor verder onderzoek naar de naamgeving van planten. Uiteindelijk resulteerde dit in de 2016 versie van de Naamlijsten voor Houtige Gewassen en Vaste Planten. Het is goed om een wetenschappelijke én praktische namenlijst als standaard te hebben. Er was veel variatie in de namen van specifieke soorten en cultivars (spelling, synoniemen en handelsnamen). Hoe meer bepaalde gewassen in gebruik zijn hoe meer variatie in namen (synoniemen) er in voorkomen.
Klimaatverandering houdt de gemoederen bezig. Wat heeft het klimaat voor impact op het sortiment? Het gebruikswaardedeel op het gebied van resistentie, boomspiegelbeplanting, planten voor luchtzuivering en geschiktheid op natte locaties onderzocht ik in Wageningen. ‘Zachte’ planten die van een mild klimaat houden voelen zich hier al jaren thuis.
Ik ben heel blij met mijn grote tuin, er staan veel geurende planten in. Ze geven je tuin een meerwaarde. Ik geniet ’s avonds van de geur van de Philadelphus, Lonicera en Brugmansia. Ook oude monumentale bomen vind ik fascinerend. Sinds een jaar heb ik bijen. Imkers hebben ook een passie. De autonomie en eigenzinnigheid plus een goed verhaal spreken me enorm aan. Die eigenschappen vind je ook bij mensen in de plantenwereld.

Philadelphus ‘Silberregen’
Foto: Marco Hoffman

Kennis doorgeven
Terugkijkend op wat ik tot nu toe heb gedaan heb ik superveel plezier beleefd aan mijn werk. Ik voel me als een vis in het water. Ik geniet van de contacten met mensen in het groen, zoals bij PPO in Wageningen, de NDV en de KVBC. Er is enorm veel kennis. Diversiteit in een vereniging is van groot belang. Je hebt denkers en doeners nodig. Ik heb veel respect voor mensen die zorgen voor verbinding in een vereniging. Samen met onder andere Piet de Jong geef ik les op de C-cursus van de NDV. Die drive om mijn verhaal te willen vertellen en de cursisten te leiden is heel intensief. Hier vind ik in Piet een goed voorbeeld, die dit op 83-jarige leeftijd nog steeds met veel verve doet! Bij Naktuinbouw ben ik trainer bij onder andere kwekersrechtcursussen. Op deze manier doe ik ook weer kennis op van anderen. Werken met en in het groen geeft me veel voldoening.

Een monumentale Eik van 1000 jaar in Zuid-Noorwegen
Foto: Marco Hoffman

Zaterdag 20 november: Najaarsbijeenkomst Opheusden

Zaterdag 20 november: Najaarsbijeenkomst

 Programma:
9.30 uur:          Ontvangst met koffie, thee in het gebouw van Agro de Arend. Agro de Arend is een toeleverancier van materialen voor de tuinbouwsector en het openbaar groen.
10.00 uur:        Opening door de dagvoorzitter
10.10 uur:        Inleiding over het geslacht Hamamelis door Abraham Rammeloo directeur Aboretum Kalmthout
11.10 uur:        Inleiding “wat we gaan zien op de Floriade in Almere” door Jaap Smit vanuit de gemeente Almere als dendroloog verbonden aan de Floriade

12.10 uur:        Lunchpauze, eigen lunchpakket meenemen, koffie en thee zijn aanwezig.
13.30 uur:        Takkenquiz met na afloop bespreking van de takken door Hans Janssen en Piet de Jong. Een traditioneel element tijdens de najaarsbijeenkomst. Op speelse wijze wordt gangbaar en minder gangbaar sortiment onder de aandacht gebracht. Het leren en niet het toetsen staat hierbij voorop.
15.15 uur:        Sluiting van de bijeenkomst

Verder:
Locatie:            Agro de Arend, Pottenveld 3, Opheusden.
Opgave:            tot 13 november. We laten 70 deelnemers toe. Dus tijdig aanmelden! Er zijn geen kosten aan deze dag verbonden.
De locatie is goed bereikbaar met de trein. Het is 5 minuten lopen van station Opheusden.