Niet alleen vanwege hun statig voorkomen, wit gestreepte naalden en prachtige kegels verdienen Zilversparren meer aandacht. Europese en Mediterrane Zilversparren blijken goed bestand tegen langdurige droogteperiodes⁵. Daardoor zijn ze wellicht goede alternatieven voor de op grote schaal afstervende Picea– en Abies grandis bestanden en kwijnende Larixen in bossen en parken. Ook in botanische collecties leggen veel volwassen bomen van de meeste Picea-soorten en Noord-Amerikaanse Abies-soorten het loodje.

Binnen het onderzoek Klimaatslim Bosbeheer¹ zijn vergelijkende proeven opgezet met droogte verdragende boomsoorten, waaronder verschillende Europese Abies-soorten en herkomsten.

Abies
De systematiek en taxonomie binnen het genus Abies is complex, want er bestaat een aantal intra-specifieke soorten waarover nog weinig bekend is. Momenteel onderscheidt men 48 species wereldwijd, waarvan zes in Europa^2,3. Sommigen onderscheiden 67 species⁶.
Zo kennen Aziatische en Mexicaanse soorten taxonomische onduidelijkheden en zijn recentelijk nog nieuwe soorten beschreven. Ook sommige Mediterrane taxa stellen taxonomen voor raadsels. Zilversparsoorten kunnen kruisen als hun habitat overlapt, vaak is dan onduidelijk of dit hybriden, subspecies of variëteiten genoemd kunnen worden.
Bij onderzoek naar droogteresistentie bij Europese Abies soorten en lokale herkomsten, bleek Abies nordmanniana de hoogste weerstand te hebben tijdens een droog jaar. Abies alba en Abies cephalonica vertoonden het beste herstel na een droog jaar. Tussen verschillende Abies alba-herkomsten bleken groeiverschillen in jaarringbreedtes te bestaan⁴. Abies alba bleek in gemengde bossen minder last van droogte te hebben dan in pure bestanden^21,/sup>.

Hiernavolgende beschrijvingen betreffen in schaduw groeiende vegetatieve eenjarige secundair-plagiotrope twijgen.

Abies nordmanniana
De Kaukasische zilverspar of Nordmann groeit in de Kaukasus en Noord-Turkije. In Nederland is deze regelmatig als solitair of als groep geplant in bossen, parken, arboreta en tuinen, maar als bosopstand alleen bekend in Ruinen⁵. De droogte-resistentie is hoog; tijdens en na de droge jaren van 2018 en 2022 en tussenliggende warme perioden, vertoonden volwassen bomen geen verminderde vitaliteit en jonge bomen ontwikkelden een normale tot grote topscheut⁵.

De meest voorkomende vorm van Kaukasische zilverspar (typesoort) heeft grote bruine eivormige, harsvrije knoppen, stompe en ingedeukte naaldtoppen aan behaarde twijgen, met schuin naar voren gebogen naalden. De naalden zijn vrij zacht tot stug en de naaldbezetting is variabel. De twijgen kunnen volledig bedekt zijn door dakpansgewijs liggende naalden (zoals bij de ideale kerstboom, waar jonge bomen vaak voor worden gebruikt). De naalden kunnen ook meer opzij gericht zijn, dan is de twijg goed zichtbaar tussen de naalden. De kegels hebben ver uitstekende en omgebogen dekschubben.

Abies nordmanniana subsp. equi-trojani – Turkse zilverspar (synoniem In het westen van het verbreidingsgebied groeien zowel de typesoort als de subspecies equi-trojani. Soms worden de taxa equi-trojani en bornmuelleriana voor aparte soorten gehouden^6,7,8.
Subspecies equi-trojani heeft kale twijgen, harde afgeronde tot scherpe naalden en meestal beharste knoppen.
Volgens Vidakovic komt in de Kaukasus slechts één soort voor en is de populatievariatie clinaal⁹ (aan de uiteinden van het verspreidingsgebied zijn gemiddelde individuen duidelijk van elkaar te onderscheiden, de overgang daartussen verloopt geleidelijk). Subsp. equi-trojani is bij de Zwarte Zee veel geplant voor zijn lichte en harsvrije hout, snelle groei en hogere tolerantie voor droogte⁸.
Op sommige plaatsen groeien bomen die qua kenmerken voldoen aan subsp. equi-trojani, tussen of naast nordmanniana groepen of individuen, met name in Arboretum Oostereng, Treekerbos en Schovenhorst⁵. Natuurlijke verjonging hiervan is variabel en vertoont dezelfde variatie zoals die genoemd wordt in het verbreidingsgebied⁹. Subspecies equi-trojani is zeer variabel zowel in het verbreidingsgebied⁶ als in cultuur⁵ en is mogelijk van oorsprong een natuurlijke hybride tussen A. nordmanniana en A. cephalonica^2,6.
Individuen met scherpe naalden zijn lastig te onderscheiden van Abies cephalonica. Maar Griekse Zilversparren hebben nog scherpere naalden en een dunnere naaldbezetting op de twijgen.

Abies alba
De Gewone zilverspar bezet een groot natuurlijk groeigebied in de Alpen en andere gebergten in midden Europa. Ze bezetten verschillende ecotopen, resulterend in onderscheidende ecotypen en soms natuurlijke hybriden, en daardoor ook in variabele kenmerken. De bruine knoppen zijn meestal harsvrij, maar soms ook licht beharst, de naaldtop meestal gespleten en vaak iets puntig tot ongespleten of zelfs scherp in de jeugdfase⁷. De kegels hebben zaadschubben die buiten de kegel uit steken.
Opvallend zijn de lichtgrijs gekleurde twijgen en schuin zijwaarts gerichte, plat liggende naalden in schijnbaar twee kamvormig geplaatste rijen. Op hoge plaatsen vaak als pure bestanden, in lager gelegen gebieden in menging met Beuk en soms Fijnspar.
Het is een belangrijke houtproducent in zijn natuurlijk verbreidingsareaal en in een gebied daaromheen. In Nederland is deze weinig geplant, plaatselijk in verzamelingen, soms groepsgewijs in bos en in een klein aantal bosbestanden op zandgronden. Gewone zilverspar staat volop in hernieuwde belangstelling op Europees niveau, als mogelijke vervanger voor Fijnspar en Sitkaspar als houtproducent vanwege de hoge droogteresistentie en harsvrij hout. Meerdere herkomsten uit Duitse en Nederlandse bosbestanden worden in proefterreinen getoetst op geschiktheid voor aanplant in Nederland.

Abies pinsapo
Spaanse zilversparren groeien slechts in kleine enclaves in drie Spaanse sierras. In Marokko groeien zeer plaatselijk goed ontwikkelde bestanden van de variëteiten marocana en tazaotana, hoewel sterk door brand aangetast en bedreigd¹¹. Pinsapo bossen zijn eeuwenlang sterk bedreigd door kap en overbegrazing, maar zijn nu wettelijk beschermd, terwijl hun groeigebied wordt uitgebreid. De soort verdraagt droogte en hitte uitstekend, maar klimaatverandering en bosbranden bedreigen de restpopulaties. De groeiplaatsomstandigheden zijn zeer variabel, van beschaduwde regenrijke flanken tot nauwelijks ontwikkelde rotsbodems in volle zon^11,12.
Van nature is de naaldkleur variabel, van groen tot grijs, en de opgaande selecties ‘Glauca’ en ‘Kelleriis’ met grijze naalden zijn populair in parken en tuinen. Naalden zijn erg variabel, jonge bomen hebben scherp gepunte naalden en oudere bomen harde afgeronde naalden. Zowel de onderzijde als de bovenzijde van de naalden zijn bezet met rijen huidmondjes, vaak tot aan de naaldbasis toe. De knoppen zijn afgerond en met veel hars bedekt, de kegels hebben ingesloten zaadschubben.
Arboretum Tervuren bezit een fraaie groep waaronder natuurlijke verjonging opgroeit.

Abies nebrodensis
De Siciliaanse zilverspar is een kritisch bedreigde soort, waarvan nog maar 30 bomen in het verbreidingsgebied voorkomen⁷. Via internationale projecten is de soort beschermd in Madonie National Park (Sicilië), maar nog steeds bedreigen brand en geïntroduceerde herbivoren de restpopulatie en verhindert begrazing natuurlijke verjonging en recente aanplant. De soort verdraagt van nature langdurige droogte goed, maar extreme temperaturen tasten de vitaliteit wel aan. Zaden hebben een zeer laag kiemingspercentage, vanwege een groot aantal loze zaden. Enkele duizenden exemplaren zijn ex-situ in botanische tuinen geplant, om het voortbestaan van de soort te waarborgen^13,14.
Kenmerkend zijn de naalden met afgeronde en ingedeukte naaldpunt en slechts weinig huidmondjes bovenop, behaarde twijgen en licht beharste knoppen. De kegels vertonen uitstekende dekschubben.

Abies x borisii-regis
De Bulgaarse zilverspar is van hybride oorsprong^15,20, lang geleden ontstaan door introgressie tussen Abies alba en Abies cephalonica, waarschijnlijk al tijdens soortmigraties in het Pleistoceen. In zijn areaal op de Balkan groeien natuurlijk verjongende (hybride) populaties, waardoor hij ook als echte species kan worden aangemerkt²⁰. Hij groeit van nature behalve in Bulgarije, ook in Albanië, Noord-Macedonië en het noorden van Griekenland. In cultuur zeldzaam in collecties voorkomend. De grootste bomen met omtrek van 4 tot 5,5 meter zijn geregistreerd in Schotland, Bulgarije en zuid Engeland¹⁸.
De naalden lijken op die van Abies alba, maar verschillen in de aanwezigheid van huidmondjes op de punt van de bovenkant van de naalden, en hardere scherpgepunte naalden. De knoppen zijn beharst en de dekschubben steken buiten de kegel uit. Ook deze soort is tolerant voor langdurige droogteperiodes⁸.

Abies cilicica
De Syrische zilverspar groeit in Zuidoost-Turkije, Libanon en Syrië en kent een geïsoleerde populatie in de Taurus bergen van Zuid-Turkije: subspecies isaurica.
Kenmerkend zijn de lange, smalle naalden met ingedeukte stompe punt, matig beharste tot harsvrije knoppen, twijgen met verspreide beharing, maar vroeg kaal wordend¹⁶, wel lijkend op A. nordmanniana, maar vooral verschillend door de dekschubben die onder de kegelschubben zijn verborgen. De kegels zijn de langste binnen het genus: tot wel 30 cm lang⁶.
In Arboretum Tervuren groeit een indrukwekkend bestand^5,11 en in het Verenigd Koninkrijk zijn proefbestanden en collecties beschreven¹⁷.
Hoewel hij nauwelijks bekendheid geniet, is het zeker een interessante soort om in een proefbestand de geschiktheid voor Nederlands bos te toetsen. Solitaire volwassen bomen zijn te vinden in o.a. Pinetum Blijdenstein, Gimborn Arboretum en Pinetum Schovenhorst¹⁸.
_{Subspecies isaurica} verschilt maar weinig van de typesoort, heeft bovendien variabele morfologische kenmerken en de onderverdeling is voornamelijk gebaseerd op de geïsoleerde groeiplaats in het Taurusgebergte.

Abies cephalonica – Griekse zilverspar
Pieter den Ouden omschreef in 1949 de Griekse Zilverspar als “in ons klimaat tegen alle weersomstandigheden bestand”. Een weinig bekende soort in Nederland. Er zijn in Nederland slechts enkele solitaire bomen van bekend (vaak zonder naametiket) o.a. in Schovenhorst, Smithuyserbos, Dennenhorst, Birkhoven, Landgoed De Gelder¹⁵ en Blijdenstijn¹⁸.
De naalden zijn sterk zijwaarts gericht, bezitten een scherpe punt, met aan de bovenkant een klein aantal huidmondjes dichtbij de punt. De knoppen zijn beharst en de kegel toont uitstekende dekschubben.
Tervuren bezit een fraai bestand¹¹, met natuurlijke verjonging in de ondergroei. Het is een veelbelovende soort voor toepassing in parken en bossen vanwege gezondheid, snelle groei en goede droogteresistentie.

Abies sibirica, de Siberische zilverspar is een grotendeels Aziatische soort met een kleine verbreiding in Europa.
Abies numidica, de Algerijnse zilverspar is een van de zeldzaamste Zilversparren. Ook in cultuur maar weinig bekend, met een fraai bestand in Arboretum Tervuren^5,11.
Beide soorten worden hier niet nader beschreven.

Leo Goudzwaard is wetenschappelijk medewerker bij WUR en collectiebeheerder bij Arboretum Oostereng.

Referenties
1. VBNE. www.vbne.nl/thema/klimaatakkoord/project/gereedschapskist-klimaatslim-bos-en-natuurbeheer
2. Earle, C.J. Gymnosperm Database. www.conifers.org
3. Farjon, A. (2017). A Handbook of the World’s Conifers. Brill.
4. George, J. et al. (2015). Inter- and intra-specific variation in drought sensitivity in Abies spec. and its relation to wood density and growth traits. Agricultural and Forest Meteorology 214-215, pp. 430-443.
5. Waarnemingen L. Goudzwaard 2018-2022.
6. Debreczy, Z. & I. Racz (2011). Conifers around the world. DendroPress.
7. Dörken, M. & H. Nimsch (2018). A monograph of leaf characters in genus Abies. Verlag Kessel.
8. European Forest Institute, www.euforgen.org
9. Vidakov (1991) en Nitzelius (1969) in www.conifers.org.
10. Herkomstenproeven in Arboretum Oostereng, Wageningen en Staatsbosbeheerterreinen, 2022.
11. Huvenne, P. et al. (2021). Geografisch Arboretum Tervuren.
12. Esteban et al (2010). Abies pinsapo forests in Spain and Morocco: Threats and conservation. Oryx 44(02).
13. IUCN (2017). The top50 Meditterranean Island Plants: https://top50.iucn-mpsg.org/species/1
14. Scialabba, A. (2019). Seed germination in Abies nebrodensis. Flora Mediterranea 29.
15. Liu Tang-Shui (1971). A Monograph of the Genus Abies. Dept. of Foresty, National Taiwan University
16. Den Ouden, P. (1949). Coniferen. De Sikkel, Antwerpen.
17. Christian, T. (2021). Abies cilicica. https://treesandshrubsonline.org/articles/abies/abies-cilicica/
18. Bekaert, T. www.monumentaltrees.com
19. Bella, E. et al (2014). Genetic insights into the hybrid origin of Abies × borisii-regis. Plant Systematics and Evolution 301, 2, pp. 749-759.
20. Mitsopoulos, D.J., en C.P. Panetsos. 1987. Origin of variation in fir forests of Greece. Silvae Genetica 36, pp 1-15.
21. Lebourgois, F. et al (2013). Mixed stands reduce Abies alba tree-ring sensitivity to summer drought. Forest Ecology and Management 2013, 303, pp. 61-71.

De fraaie foto van Rhus typhina ‘Dissecta’ op de omslag van de laatste Arbor Vitae uit 2022 is een goede aanleiding om aandacht te schenken aan het hele geslacht Rhus dat 53 soorten telt. Tot voor kort waren dat er met 200 nog aanzienlijk meer, maar veel soorten worden nu tot een ander geslacht gerekend. Zo worden een aantal in cultuur bekende soorten thans tot het geslacht Toxicodendron gerekend.

Het geslacht Rhus is vooral rijk vertegenwoordigd in Noord-Amerika en de zuidelijke helft van Azië. Verder komt het geslacht voor in het zuidwesten van Europa, het aangrenzende noordwesten van Afrika en het noordoosten van Australië. In cultuur gaat het om een tiental soorten waarvan Rhus typhina de belangrijkste is. Deze soort, met als Nederlandse naam Fluweelboom, heeft een groot areaal in het oosten van Noord-Amerika. Ze wordt vanwege de zure vruchten ook wel Azijnboom genoemd. De struik vormt een bijna kaarsrechte dunne stam of verscheidene stammen met uiteindelijk schermvormige kronen. De twijgen zijn zacht behaard en voelen als fluweel. De geveerde bladeren zijn tot 40 cm lang en tellen 6-15 ongesteelde blaadjes. Het is in de zomer al een sierlijke bladtooi die in de herfst nog eens fraai scharlakenrood verkleurt. De plant is tweehuizig en bloeit in juni/juli met geelgroene, kaarsachtige pluimen De vrouwelijke bloemen vormen een 10-20 cm lange, dichte, donzige, kaarsachtige pluim. De mannelijke bloemen vormen een grotere ijlere pluim. De vruchten zijn bordeauxrood. Het vruchtvlees wordt gedroogd en tot poeder fijngemalen als specerij in sommige landen in het Midden-Oosten gebruikt. Het heeft een frisse, zurige smaak; in Nederland wordt deze specerij onder de naam zuurkruid verkocht. In Noord-Amerika worden Rhus glabra en Rhus typhina soms gebruikt om drank te maken die ‘sumac-ade’, ‘Indiaanse limonade’ of ‘rhus sap’ genoemd wordt. Deze drank wordt gemaakt door de steenvruchten in koel water te weken, dit door een katoenen doek te filteren en het te zoeten.
R. typhina ‘Dissecta’, de cultivar op de voorkant, is een aantrekkelijke selectie met diep ingesneden blaadjes, die aan het eind van de 19e eeuw door een Amerikaanse kweker uit Reading in de staat Massaschusets in de handel werd gebracht. Recentere cultivars zijn R. typhina ‘Sintus’ merknaam RADIANCE met evenals ‘Dissecta’ een fraaie herfstkleur en ‘Bailtiger’ merknaam TIGER EYES, een fijnbladige dwergvorm.

Andere soorten
R. aromatica uit het oosten van Noord-Amerika is een lage heester en vertoont evenals R. typhina een fraaie scharlakenrode herfstkleur. Laagblijvende selecties van de soort zijn ‘Carpet’ en ‘Grow Low’. R. chinensis heeft een groot areaal in het noordoosten van Azië en valt op door de grote brede bloeiwijzen met kleine witte bloempjes. R. glabra uit Noord-Amerika maakt, meer nog dan R. typhina, worteluitlopers en heeft fraaie donkerrode vruchtpluimen. R. x pulvinata is de kruising van R. glabra en R. typhina, die gemakkelijk voor een R. glabra gehouden kan worden. De selectie ‘Red Autumn Lace’ heeft ingesneden blaadjes en een fraaie herfstkleur.

Het geslacht Toxicodendron
Het geslacht Toxicodendron telt volgens ‘Plants of the World’ 28 soorten en is vooral wijdverbreid in Noord-Amerika en het zuidoosten van Azië. Verder komt het geslacht voor in Midden-Amerika en het noordwesten van Zuid-Amerika. Het zijn naast bomen en struiken ook klimplanten. Alle soorten zijn giftig en de bast bevat urushiol, een stof die ernstige pijnlijke allergische huiduitslag kan geven. Een aantal van de hierna beschreven soorten werd tot voor kort tot het geslacht Rhus gerekend.
De meest beruchte soort waarvoor dit geldt, is waarschijnlijk Toxicodendron radicans (eerder Rhus radiacans of Rhus toxicodendron genaamd) uit het oosten van Noord-Amerika en bekend als de Poison Ivy. Volgens recente inzichten wordt deze soort opgesplitst in drie aparte soorten: T. radicans, T. rydbergii en T. orientale.
Overige interessante Toxicodendron soorten zijn T. trichocarpum, een vrij algemeen voorkomende soort in China en Japan met een oranjerode herfstkleur en T. succedanea, wijdverbreid van de Himalaya tot in Japan, Taiwan en Maleisië. Deze laatste soort werd vooral gekweekt voor de was en kaarsvet van de vruchten. Ze zorgt in warmere gebieden voor zeer diepe rode herfstkleuren. Het sap van T. vernicifluum, een soort uit de Himalaya en China, werd in Japan in de 17e en 18e eeuw vaak gebruikt als lak voor meubels, kamerschermen, serviesgoed en plaquettes. Deze techniek staat dan ook bekend als ‘Japans lakwerk’.