Op de omslag van de eerste Arbor Vitae van Jaargang 28 prijkt een bloeiende heester waarvan de Nederlandse naam papierstruik is. Die associatie roept vragen op. Bij het zoeken naar een antwoord daarop blijkt het allemaal nog veel ingewikkelder te zijn.

Alvorens op die problematiek in te gaan eerst eens nader kennismaken met deze struik. Edgeworthia chrysantha hoort van nature thuis in de zuidoostelijke helft van China, maar als oude cultuurplant is ze daar ook vaak verwilderd. In Japan is ze sinds lang in cultuur. In het zuidwesten van China komen nog drie andere soorten voor, waarvan E. gardneri ook zuidelijker in de Himalaya wijd is verbreid. Dit zijn steeds wintergroene soorten, terwijl E. chrysantha bladverliezend is. Het geslacht hoort thuis in de familie van de Thymelaceae en werd in 1841 beschreven door Carl Meisner. Met de naam Edgeworthia eerde hij de Ierse botanicus Michael Pakenham Edgeworth en diens zuster Maria. Deze laatste is bekend geworden als auteur van Castle Rackrent, een boek dat de verwaarlozing van Ierse landgoederen door de Engelse eigenaars aan de kaak stelde. E. chrysantha bloeit voor de bladontwikkeling in februari-maart met heerlijk geurende, zijdeachtige, goudgele buisvormige, bloemen. Ze staan in eindstandige clusters met 40-50 bijeen. Het blad is lancetvormig, olijfgroen en aanvankelijk behaard. De struik kan 1,5 (-2,5) m hoog worden, maar de winterhardheid is een probleem. Een beschutte standplaats is belangrijk. Het is daarom vooral een echte liefhebbersplant. De plant dankt zijn naam papierstruik aan het gebruik van de bast voor het maken van zeer duurzaam papier dat in Japan bekend staat als mutsumata. Het werd gebruikt door boeddhistische priesters, maar ook voor het maken van bankbiljetten. Van China is verder het medicinale gebruik bekend van de wortels en de schors tegen oogaandoeningen.

Babylonische spraakverwarring
De eerste beschrijving van de plant die we nu kennen als E. chrysantha gebeurde door Thunberg in 1794 onder de naam Magnolia tomentosa. De benaming wordt zelfs nu nog soms gebruikt voor M. stellata. The Plant List beschouwde het in 2012 nog als de basis voor de juiste benaming. De op een na oudste benaming is van Von Siebold. In 1830 gaf hij de soort de naam Daphne papyrifera. Hij rept in de beschrijving over het gebruik als papier, maar de beschrijving was verder onvolledig. Ook zou nog sprake zijn van een synoniem van D. odora. In 1846 publiceert Lindley E. chrysantha op basis van een plant die Fortune verzameld had in de Chinese provincie Zhejiang. Enkele weken later publiceerden Siebold en Zuccarini E. papyrifera op basis van de eerdergenoemde Daphne papyrifera. Als E. papyrifera kwam de struik algemeen in bekendheid en dat leidde zelfs tot de officiële verwerping van de naam Magnolia tomentosa. In 1919 had Nakai daar geen boodschap aan en bracht de soortnaam tomentosa over in Edgeworthia: E. tomentosa (Thunb.) Nakai. The Plant List mag dit dan wel de juiste benaming vinden, een botanisch congres kan alsnog besluiten de naam E. chrysantha te conserveren.

Sortiment
In de handel voert E. chrysantha ‘Grandiflora’ met zijn wat grotere bloemen de boventoon. Selecties met een aparte oranjerode bloemkleur zijn ‘Akabana’ en ‘Red Dragon’. De eerstgenoemde wordt ook verhandeld onder de naam ‘Akabono’ . Andere selecties zijn: ‘Gold Finch’, ‘Gold Rush’ en ‘Winterliebe’.

Naar aanleiding van zijn vraag in het stukje over Alnus glutinosa ‘Pyramidalis’ van Cees van der Linden in AV-3, 2017, wil ik graag reageren met wat bijkomende informatie. Na enig speurwerk was het nogal een verrassing in het brievenarchief van Trompenburg te vinden dat de herkomst van de boom anders is dan in het boek uit 2001 staat beschreven. Wat blijkt? Op 6 januari 1965 is een exemplaar ontvangen van Hillier’s Nursery onder de naam Alnus glutinosa ‘Fastigiata’. Met daarbij de opmerking ‘which we grafted especially for you from Kew’, getekend Harold Hillier. Dus in tegenstelling tot het boek niet via Edinburgh en ook niet vermeerderd door boomkweker Streng. Boeiend is wel te weten dat het speurwerk van Cees heeft opgeleverd dat de boom al in 1903 werd aangeplant in de Royal Botanic Gardens Edinburgh. Hieruit blijkt dat de boom vroeger wel degelijk was te vermeerderen. Ook later is dat blijkbaar niet echt een probleem, aangezien de boom weliswaar niet algemeen is verspreid maar wel degelijk door kwekerijen wordt aangeboden en hier en daar (zoals door Cees bij het dorp De Glind) wordt aangetroffen. Ook ikzelf heb al diverse malen enthout aan kwekers verstrekt van de boom op Trompenburg en daarvan jonge bomen terug ontvangen.

In de gebruikswaardeproef straatbomen is deze opgaande els gedurende een aantal jaren geobserveerd op vier plekken in Nederland. De foto’s op deze website laten een boom zien met een ander model kroon (minder slank) dan onze boom op Trompenburg. Het vermoeden dat er verschillende vormen in omloop zijn, bestaat al langer. Dat er verschillende zuilvormige klonen zijn, zien we ook in Finland. Daar is sedert een jaar of twintig een selectie gangbaar als boom voor smalle straten onder de naam Alnus glutinosa f. pyramidalis ‘Sakari’. Het is een selectie van Professor Sakari Saarnijoki met een smalle regelmatige kroonopbouw. Bij een recent bezoek aan een tuin in zuidelijk Finland zag ik verschillende slank opgaande elzen in een groepje bijeen. De eigenaar van de tuin kon mij vertellen dat hij die zelf had gezaaid en aangeplant. Zaaien van de slank opgaande els kán dus, het resultaat is bomen met verschillende vormen van slankheid.

Kruisen en zaailingen
Ook kruisen met deze els is mogelijk. Op Trompenburg staat Alnus glutinosa ‘Pyramidalis’ niet ver verwijderd van een Alnus glutinosa ‘Aurea’ (geplant in 1938, met geel uitlopend blad dat later in de zomer naar lichtgroen verkleurt). In 2001 kiemden onder de gele els tientallen opvallend geelbladige zaailingen. Deze hebben wij voor een groot deel opgepot en weggegeven of verkocht. Tussen al deze zaailingen vond ik er één die een beetje afweek van de andere in takstand. Zou het zo zijn dat hier bloed in zat van de buurboom? In 2004 is de boom aangeplant in de tuin en na enkele jaren kwam het vermoeden uit. De takstand is opgaand en de combinatie met de gele bladkleur maakt de boom uniek. In 2017 is de boom 12 m hoog en 3 m breed. We hebben hem Alnus glutinosa ‘Thillie Trompenburg’ genoemd: naar tuinvrijwilliger Thillie om haar goede zorgen voor de toen nog jonge boom en naar Trompenburg, omdat hij hier is ontstaan.

Enkele reacties op mijn artikel over Alnus glutinosa ‘Pyramidalis’ in AV-3, 2017. Volgens Harry de Coo staat er een mooi exemplaar van deze boom in de schooltuin van de voormalige tuinbouwschool te Frederiksoord. Wijlen Theo Janson had een voorliefde voor het Alnus sortiment. Vandaar dat op die plek een aardig Alnus sortiment staat, waaronder eerder genoemde boom. Mart van den Oever deelt mee dat bij het kantoor van Mart van den Oever Boomkwekerijen te Haaren een aantal exemplaren van genoemde boom staan. Mogelijk, volgens informatie van Leo Terlouw, een eigen import vanuit de VS? Bram Versprille meldt dat de boom nog steeds aanwezig is in de Vermeerderingstuin van de NAKT te Biddinghuizen. Het materiaal van deze boom is afkomstig van de boom in Trompenburg. De voormalige Kwekerij Ton van den Oever (Haaren) nam aardig wat hout/griffels af. Verder vertelt Bram dat in zijn eigen tuin al jaren een Alnus glutinosa ‘Pyramidalis’ staat. Vormvast en nog nooit gesnoeid. De boom is circa 25 jaar oud.

De in het artikel genoemde voormalige kwekerij in Leusden was de kwekerij van Leo Terlouw. De bomen op de foto’s in het vorige nummer zijn daarom zeer waarschijnlijk afkomstig van de voormalige kwekerij van Leo. Als laatste knaller: De boom wordt gelukkig nog steeds gekweekt en wel bij Batouwe Boomkwekerijen te Dodewaard. Zij kweken deze boom sinds een jaar of vijf. Zijn er misschien nog meer kwekers die deze prachtige boom kunnen aanbieden?