Als rechtgeaarde bomenliefhebber viel ik natuurlijk direct op de titel, Boommensen. Het is een filosofisch boek. De schrijver is Jozef Keulartz, emeritus hoogleraar milieufilosofie. Hij schrijft de laatste jaren vooral over dierenethiek, milieufilosofie en natuurbeleid.
Het is echt een boekje (slechts 95 pagina’s) dat je snel uit hebt. Het heeft wel weer flink aan mijn antropocentrisch wereldbeeld geschud en dat is goed. Of zoals de schrijver zegt: ‘De laatste decennia is de muur die de mens tussen zichzelf en de overige schepselen heeft opgetrokken meer en meer aan het verbrokkelen’ (p. 7). Een ander citaat dat me aan het denken heeft gezet: ‘In de omgang met huisdieren heeft de vermenselijking van dieren gaandeweg plaatsgemaakt voor een verkleutering, en heeft het antropomorfisme de vorm aangenomen van wat ook wel wordt aangeduid als “pedomorfisme”: het toekennen van kinderlijke eigenschappen aan dieren.’(p. 16). Verkleutering, een nieuw woord voor mij. De auteur betrekt dit begrip niet alleen op dieren, maar laat zien dat het ook met planten gebeurt.
En dan haalt hij vele voorbeelden aan uit het boek van Peter Wohlleben, Het geheime leven van bomen. Een enkel citaat: ‘Regelmatig glijdt Wohllebens verhaalstijl met betrekking tot het bomenrijk af richting verkleutering … Dat gebeurt vooral in die passages waarin Wohlleben het heeft over jonge bomen die hij als “boomkinderen” aanduidt. Deze boompjes, stelt hij, zouden het liefst snel willen groeien. Maar dat is niet in hun eigen belang, want het is wetenschappelijk vastgesteld dat een langzame groei in de jeugd voorwaarde is om een hoge leeftijd te bereiken. Vandaar dat de ‘boommoeders’ met hun reusachtige kronen maar zeer beperkt zonlicht doorlaten en zodoende voorkomen dat hun koters snel de hoogte in kunnen schieten. Wohlleben noemt dit “strenge opvoeding” en spreekt van een “pedagogische maatregel die er juist om bestwil van de kleintjes is”’ (p. 72/73).
Ik kan het boekje eigenlijk niet beter samenvatten dan de uitgever heeft gedaan op de achterflap. Jozef Keulartz zet de actuele ontwikkelingen op een rij en laat zijn licht schijnen over plantenrechten en de plantenhypes, de verkleutering van de natuur en de zin en onzin van het geheime leven van planten. Daarbij besteedt hij veel aandacht aan de koning der planten: de boom. Wat levert de vermenselijking van dieren en planten nu eigenlijk op voor de natuur én de mens?
Een leuk cadeautje voor uzelf (of voor een ander) als intellectuele, filosofische uitdaging.

Jozef Keulartz (2020). Boommensen. Over nut en nadeel van de humanisering van de natuur. Uitgeverij Noordhoek, Gorredijk. € 14,90. ISBN 9789056156602

Een interview met de Canadese schrijfster Suzanne Simard (1960) in de Volkskrant (13-8-2021) maakte dat ik vrijwel direct haar boek bestelde. In dat interview, op een vraag over Peter Wohlleben (auteur van de bestseller Het verborgen leven van bomen uit 2015) gaf ze een antwoord dat me uit het hart was gegrepen. ‘Waar Wohlleben zegt dat bomen als mensen zijn denk ik soms: je overdrijft. Ik hou niet altijd van zijn metaforen en overdrijvingen’.
Hoewel de ondertitel van Simards boek over ‘de wijsheid van bossen’ me niet heel erg aansprak ben ik toch met interesse gaan lezen. Het ‘Woord vooraf: Verbindingen’ is eigenlijk in grote lijnen de inhoud van haar boek, een samenvatting zou je kunnen zeggen. Dat woord vooraf is iets om, als u het boek uit heeft, nóg een keer te lezen.
Simard is thans professor bosecologie aan de universiteit van British-Columbia, Canada. Het is, na vele wetenschappelijk publicaties, haar eerste boek voor een groot publiek. Het boek is een combinatie van wetenschap, familiegeschiedenis en haar eigen levensverhaal. Zij groeide op in een houthakkersfamilie en op jonge leeftijd ziet ze dat het boomkappen tot een kaalslag in de natuur leidt. Hoewel herplanting verplicht is door de Canadese regering ziet ze dat veel van de nieuwe monoculturele aanplant niet aanslaat en staat te ‘kwarren’. Die bewustwording maakt dat ze gaat studeren: bachelor, master en tenslotte een doctoraat. Al haar onderzoeken vinden plaats in het veld, in de bossen. In 1997 heeft ze als onbekende jonge wetenschapper een publicatie in Nature*, een topblad om in te mogen publiceren. Nature zet op de omslag de term ‘Wood Wide Web’. In dat veldonderzoek wordt aangetoond dat koolstof tussen drie soorten bomen wordt uitgewisseld via ectomycorhizza tussen de wortels. Het is interessant (maar ook schokkend) om te lezen wat haar daarna overkomt. Andere wetenschappers bekritiseren haar werk, Nature vraagt haar daarop te reageren. Ze weerlegt de kritiek maar … Nature besluit haar repliek niet te publiceren. Onduidelijk waarom. Daarna wordt jarenlang haar werk alleen negatief geciteerd.
Gelukkig blijft ze doorgaan met haar veldonderzoeken en met publiceren. Vandaag de dag heeft ze de erkenning die haar toekomt. Haar TED Talks (van harte aanbevolen) worden wereldwijd door miljoenen mensen bekeken.
U begrijpt het, opnieuw een boek dat ik met veel plezier heb gelezen, waar ik veel van heb geleerd. Voor mij had de familiegeschiedenis van de schrijfster er wel uit gemogen, maar anderen vinden dat wellicht juist interessant. Kortom: aanschaffen en lezen! Uw kijk op bos en bomen is daarna nooit meer wat het was.

Simard, S. (2021). Op zoek naar de moederboom. Ontdek de wijsheid van bossen. Uitgeverij Prometheus, Amsterdam. € 25. ISBN 9789044639551

* Simard, S.W. et al (1997). Net transfer of carbon between 3 species with shared ectomycorrhizal Fungi. Nature, 388, 579-582.

Afgelopen zomer kreeg ik dit boek te leen, het zou ‘echt iets voor mij zijn’. Ik was in eerste instantie niet zó enthousiast, met name vanwege de ondertitel. Toen ik zag dat een van de auteurs Stefano Mancuso was, ging er een lichtje branden. Van hem had een jaar geleden een boekje gelezen en besproken in AV (2020, 4: 48): De universele rechten van de plant. Een boekje dat ik met plezier had gelezen.
Dus besloot ik Briljant groen te lezen. En eerlijk is eerlijk: het is een heel interessant boek. De manier waarop tegen planten wordt aangekeken, is heel anders dan ik mijn hele leven heb geleerd en heb gedaan. Planten gewoon vergelijken met dieren is ongewoon voor mij. Maar ik moet zeggen dat de auteurs dit heel lezenswaardig, informatief en overtuigend doen. Ik heb een hekel aan het toeschrijven aan planten van allerlei ‘menselijke of dierlijke eigenschappen’. In de trant van voelen, zoeken, denken et cetera. Mancuso en Viola gebruiken dergelijke termen ook. Ze beginnen echter met duidelijk uit te leggen dat planten geen mensen of dieren zijn, maar dat ze planten bekijken met een evolutionaire bril. Zoals we tegenwoordig ook naar dieren (inclusief de mens) kijken. Planten zijn ‘vastzittende’ organismen (en daarin verschillen ze essentieel van dieren) die evenals dieren een evolutie van honderden miljoenen jaren achter de rug hebben. En dus hebben planten, net als dieren, allerlei eigenschappen en strategieën ontwikkeld om te overleven en hun genen door te kunnen geven aan volgende generaties.
De eerste zinnen van de inleiding zeggen genoeg: ‘Zijn planten intelligente wezens? Zijn ze in staat problemen op te lossen? Communiceren ze met hun omgeving, met andere planten, insecten en hogere diersoorten? Of zijn het passieve organismen zonder gevoel en zonder een greintje individueel en sociaal gedrag?’ Het mag duidelijk zijn wat de auteurs in de rest van het boek uitleggen bij het beantwoorden van deze vragen.
Het enige moment dat ik verbaasd was, was tijdens het lezen van het laatste hoofdstuk ‘De intelligentie van planten’. Daar volgt een warm pleidooi wat de wortels van een plant allemaal doen en kunnen. Een citaat: ‘Laten we kijken naar de wortel, het deel van de plant dat volgens Darwin een groot besluitvormend en leidinggevend vermogen bezit. Algemeen wordt erkend dat de punt van de wortel, of worteltop, de functie heeft om ondergrondse groei te sturen en in de bodem te zoeken naar water, zuurstof en voedingsstoffen’ (p.138). Wat me verwonderde was dat in de rest van het hoofdstuk op geen enkele wijze wordt gesproken over de symbiose van wortels met mycorrhiza. Jammer, want ik had graag hun visie gelezen over de interactie van schimmels en wortels.

Het moge duidelijk zijn: iedereen die bereid is op een andere, nieuwe manier naar planten te kijken dan gebruikelijk, beveel ik dit boek van harte aan. (KS)

Stefano Mancuso en Alessandra Viola (2013/2017). Briljant groen. De intelligentie van planten. Uitg. Cossee, Amsterdam. € 20. ISBN 978 9059368569.