Als afsluiting van de rubriek Arboreta Uitgelicht deze keer een bijzonder verhaal over het nieuw te ontwikkelen arboretum voor de Floriade van 2022, in Almere. Op het terrein van de Floriade wijken camping, jachthaven en horeca en maken zij plaats voor het groene stad arboretum: een integrale ontwikkeling van een woonwijk en een arboretum. Een gesprek met Jaap Smit, een van de betrokken groenuitvoerders voor de gemeente Almere.

Wat willen jullie laten zien in de groene
stad van de toekomst?
De groene stad wil laten zien hoe ‘groen’ kan bijdragen aan de stad van de toekomst als een prettige omgeving voor mens en dier. Groen beïnvloedt de leefomgeving door CO₂ vast te leggen, fijnstof af te vangen, hittestress af te vlakken en biodiversiteit te vergroten. Daarnaast biedt de beplanting vergelijkingsmogelijkheden tussen de verschillende boomsoorten, struiken en vaste planten. Die kunnen daar voorlopig doorgroeien. Het idee is dat het arboretum er geplant wordt voor minimaal vijftig jaar. Hier en daar staan bomen dicht op elkaar, zodat tijdens de Floriade een groen beeld ontstaat. Samen met boomkwekers is gekozen voor bomen en heesters die op deze zware zavelgrond kunnen groeien. Bijna alles slaat, mede dankzij flink water geven, goed aan, maar toch is het een experiment waar we van leren.

Hoe is het terrein ingericht?
Het terrein van 60 hectare is volgens het idee van landschapsarchitect Winy Maas ingedeeld in een raster van 192 merendeels rechthoekige kavels. In een strook van 4 meter aan de buitenkant van alle kavels – de zogenaamde arboretumstrook – zijn vanaf november 2017 bomen, heesters en vaste planten geplant. Dat levert een arboretum op van acht hectare met planten die op alfabet zijn gerangschikt. Al lopende kom je de verschillende boomsoorten tegen, bij de A zijn natuurlijk Acer en Alnus ruim vertegenwoordigd. Er zijn veel bomen beginnend met een A, weinig met een B en weer veel met een C. Daar houden we rekening mee met het planten van de totaal 2500 bomen. De bomen zijn op afstand en soms nauw geplant om in 2022 de beplanting een volwassen aanzien te geven. Een beperkt aantal bomen zal later wellicht verhuizen naar elders in Almere, maar het gros vormt straks onderdeel van de groene stadswijk.

Welke rol spelen de boomkwekers bij de Floriade?
Anders dan bij andere Floriades zijn heel veel boomkwekers direct bij de Floriade betrokken Meer dan honderd kwekers, groot en klein, stelden bomen ter beschikking. Het is een prachtig podium voor de boomkwekerij om door een arboretum te laten zien wat Nederland heeft te bieden.

Regelmatig worden kwekers uitgenodigd om de aanleg te bekijken en (on)gevraagd advies te geven aan het groenteam, dat naast Jaap Smit bestaat uit landschapsarchitect Niek Roozen en hoofdontwerper Christiaan Pfeiffer. Er staan diverse nieuwe selecties zoals Acer platanoides ‘Mauritz Upright’, een strak zuilvormige Esdoorn en een Fagus sylvatica ‘Anniek’ een zuilvormige Beuk. Het komende plantseizoen gaan de laatste bomen, heesters en de meeste vaste planten de grond in. Belangrijk, zodat de beplanting er in 2022 fantastisch uitziet.

Er was eerst een parkbos, geplant na het droogvallen van de polder. Zijn daarvan elementen hergebruikt?
Het koesteren van bestaande bomen is belangrijk en vraagt om creatieve oplossingen. Het parkbos is deels gekapt en deels behouden en wordt nu het functiebos genoemd. Aan de rand van het bos zijn de verschillende boomsoorten zichtbaar: Prunus avium, Acer pseudoplatanus en Carpinus betulus. De bomen in de rand zijn ingepakt met jute of rieten matten om zonnebrand te voorkomen.

Langs de zoom van het functiebos zijn de Vlieren en andere struiken behouden. Bij de aanleg van wegen en bruggen stonden bomen soms in de weg. Daar hebben we oplossingen voor moeten zoeken. Bij een groep Populieren zijn draglineschotten over de wortels geplaatst zodat auto’s er ongestoord over heen kunnen rijden. De grond wordt niet verdicht en de vitaliteit van de bomen
wordt niet aangetast. Ook de plaatsing van een brug is aangepast om een groep Alnus glutinosa langs het Weerwater te sparen. De 40-jarige bomen van het functiebos zorgen voor een volwassen aankleding van terrein In het midden staat Fagus sylvatica ‘Anniek’ en daar zijn we blij mee.

Hoe willen jullie de continuïteit van het arboretum na de Floriade garanderen?
Als je een huis koopt in de wijk Hortus weet je dat je in een bomenrijke omgeving gaat wonen. Een bomenrijke buurt heeft vele voordelen en groen geeft meer marktwaarde voor je huis. Het wordt een autoluwe woonwijk met een straatbreedte van zes meter en enkele centrale parkeervoorzieningen. In het kavelpaspoort bij het koopcontract staat welke bomen er staan, wat de kroonprojectie
is en wat in stand moet worden gehouden. Mensen weten dus waarvoor ze tekenen en kiezen daar uiteindelijk voor. De bedoeling is dat bewoners bij de inrichting van hun tuin geïnspireerd worden door de planten die in de arboretumstrook staan. Dat betekent dat als er bomen staan met de A we hopen dat heesters en de vaste planten met een A worden geplant. Dus in de voortuin met de Alnus past Ampelopsis wel maar Lonicera niet.

Wat zijn de educatieve plannen?
We ontwikkelen een app die gebruik maakt van GPS-coördinaten van de bomen. Bij elke boom krijg je informatie over de kenmerken en de waarde voor het milieu en biodiversiteit. Zo komen er verschillende routes onder andere met bomen die veel fijnstof afvangen, bomen die veel CO₂ opnemen en bijenvriendelijke bomen. En misschien maken we een eigen Betuweroute langs de bomen die vanuit de Betuwe zijn geleverd en op de Floriade goed groeien. En natuurlijk willen we uitdragen dat mooi groen een meerwaarde heeft in de stad. Bezoekers moeten dat goed op hun netvlies krijgen. Ook de jeugd krijgt een apart educatief programma. Het getoonde sortiment bomen is uitgebreid en laat bezoekers zien wat er allemaal kan in dit klimaat en op de zavelachtige kleigrond. Er is een tendens in Nederland om een standaardsortiment te kweken. Dat is jammer, veranderende klimaatomstandigheden vragen om aanvullingen hierop. Dat vraagt om experimenteren en vervolgens laten zien aan de vakgenoten. Dat kan op de Floriade in het arboretum. Wij willen een discussie over het sortiment hier laten plaatsvinden. Onze wens is om de boomkwekers te confronteren met de veranderende vraag die er is bij onder andere gemeentes en daar kan dit arboretum een rol in spelen.

Wat betekent de Floriade voor de NDV en de KVBC?
De Floriade is een platform voor veel organisaties om kennis uit te wisselen en te netwerken. Het is een ideale plek voor excursies en cursussen voor beide verenigingen tijdens de
Floriade. Ook zijn er kwekers die hun nieuwe introducties planten: Alex Schoemaker uit Boskoop plant duizenden van zijn nieuwste selecties, Boomkwekerij Elst-van Bergen uit Wernhout laat zijn eigen Caryopteris en Escallonia zien.

Na de Floriade blijft het een uniek arboretum want waar staan zoveel bomen, heesters en vaste planten op alfabet? Voor zijn plantenkennis is Jaap zijn docent uit Frederiksoord
Theo Janson nog veel dank verschuldigd. Hij vindt het prachtig dat er een boom met zijn naam op de Floriade is geplant: Aesculus ×carnea ‘Theo Janson’, afkomstig van kweker Koos Pieters. Theo sprak van Acer tot Zelkova, inmiddels is het ‘van Abies tot Ziziphus’. Jaap is trots dat Ziziphus jujuba op de Floriade is te zien.

Op slechts drie kilometer van het Brusselse Atomium ligt Plantentuin Meise, een botanische tuin van wereldformaat. Met een levende collectie van 18.000 plantensoorten en een herbarium met 4 miljoen specimens horen wij bij de grootste botanische tuinen ter wereld. Plantentuin Meise is een internationaal vermaarde onderzoeksinstelling waar tropische en Europese plantkunde centraal staan. Jaarlijks ontvangen we meer dan 180.000 bezoekers die we kennis laten maken met de wondere plantenwereld.

Plantentuin Meise kent een lange geschiedenis die teruggaat tot 1797, toen opgericht als ‘Le Botanique de Bruxelles’ en gelegen in het zuiden van Brussel. Na een verhuizing, binnen het brusselse, en enkele naamsveranderingen kwam de Plantentuin in 1939 uiteindelijk op zijn huidige locatie te liggen: het Domein van Bouchout te Meise. Het huidige domein is gevormd door samenvoeging van twee kasteeldomeinen, van Bouchout en van Meise. Het Kasteel van Bouchout is tot op vandaag een bezienswaardigheid in het domein. Het Hof van Meise brandde echter af tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Het domein van de Plantentuin beslaat 92 ha waarvan 1,5 ha serres. Tot het einde van de jaren zeventig bevonden de belangrijkste collecties zich hoofdzakelijk in het Plantenpaleis. In het park waren, naast de bospercelen, een klein aantal oude parkbomen aanwezig die meestal nog dateerden uit de 19e eeuw. Maar de ontwikkeling van de buitencollecties, en dus ook de dendrologische collecties, moest toen eigenlijk nog beginnen. Gedurende de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw werden verspreid over het domein heel wat collecties ontwikkeld en uitgebouwd die tot op vandaag blikvangers voor de Plantentuin zijn. Recent, in 2014, kreeg de Plantentuin een nieuwe boost bij de overdracht naar de Vlaamse Overheid en werd ook een nieuwe naam gegeven: Agentschap Plantentuin Meise.

Collecties
In het meest zuidelijke deel van het domein bevindt zich het Coniferetum, een collectie naaldbomen gegroepeerd per familie en genus. Een deel van deze collectie dateert van 1941 maar het overgrote deel werd aangelegd eind jaren zeventig van de vorige eeuw. Vertegenwoordigers van bijna alle winterharde genera zijn hier te vinden en de collectie bestaat uit 250 taxa van zowel botanische soorten als cultivars. Vaak is het zo dat de cultivars rondom de botanische soort staan waaruit ze veredeld werden. Tegenwoordig planten we nog weinig cultivars en proberen we de focus op wildverzameld materiaal te leggen. Goed vertegenwoordigde genera zijn Abies, Chamaecyparis, Juniperus, Larix, Picea, Pinus en Thuja maar ook bijzonderheden zoals Fitzorya en Wollemia ontbreken niet. In 2019 hebben we 80 Picea’s moeten kappen die gesneuveld waren aan de letterzetter (Ips typographus). De droge zomers van de laatste jaren hebben de sparren duidelijk verzwakt en vatbaarder gemaakt voor deze kleine bastkever.

Nabij het Coniferetum ligt een collectietuin van meer dan vijf ha, het Dahlgrenarboretum. Dit is een systematische verzameling van houtachtige bloemplanten, tot voor kort Fruticetum genoemd. Deze collectie beperkt zich vooral tot struiken aangevuld met kleine bomen of bomen die klein blijven in ons klimaat. De gevolgde systematiek is geïnspireerd op die van de Deense plantkundige Rolf Dahlgren. Ondertussen is deze systematiek verouderd, maar door de grootte van de collectie en de planten is het onmogelijk om de systematiek naar het huidige APG-systeem om te zetten. We kiezen er dus bewust voor om nieuwe planten volgens het Dahlgren systeem te blijven aanplanten en zo dit historisch klassificatiesysteem in de kijker te plaatsen. Op de plantenlabels zullen we voor de systematiek zowel naar de Dahlgren als de APG-systematiek verwijzen. We vinden hier maar liefst 1300 taxa uit 259 genera en 92 families.

De eikencollectie toont aan de hand van een 100-tal taxa de enorme variabiliteit binnen het genus Quercus. De eiken zijn hier allen als solitair aangeplant een gegroepeerd naar verwantschappen. In 2007 stelden BGCI en FFI gezamenlijk een rode lijst voor eiken op (The Red List of Oaks). Hierin werden 29 taxa beoordeeld als ‘critically endangered’ of ‘endangered’. Een onderzoek naar ex-situ collecties werd uitgevoerd. Deze studie omvatte 3796 Quercus collecties van 198 instituten uit 39 landen. Hiervan waren slechts 91 collecties (13 soorten) bij die de critically endangered of de endangered soorten vertegenwoordigen. Dit wil zeggen dat 16 (sterk) bedreigde soorten helemaal niet vertegenwoordigd zijn in collecties. Plantentuin Meise scoorde goed in dit rapport door de aanwezigheid van 3 bedreigde taxa: Q. acerifolia (2 collecties), Q. georgiana (1 collectie, 2 planten), Q. oglethorpensis (1 collectie).
De Dendrologische Schatkamer is, zoals de naam doet vermoeden, een ware highlight voor dendrologen. Ooit was dit een onderdeel van de kwekerij, wat nog te zien valt aan een rij Ginkgo biloba’s en een aantal oude coniferen. De minst waardevolle planten werden in de jaren tachtig geëlimineerd om kleine tuinkamers met een eigen microklimaat te creëren. Dit liet toe om heel wat halfwinterharde struiken en bomen aan te planten. Rariteiten die hier te vinden zijn: Aphananthe aspera, Quercus rugosa, Neolitsea sericea, Cupressus bakeri, Cyclocarya paliurus, Ehretia dicksonii, Nyssa aquatica, Robinia neomexicana …

In 2019 werd onze Rozentuin officieel geopend. In tegenstelling tot vele andere rozentuinen zet Plantentuin Meise de botanische roos in de spotlights. Deze zijn bovendien volgens verwantschappen aangeplant. Met meer dan 100 verschillende botanische soorten vormt dit een van de belangrijkste rozencollecties ter wereld. Er werd ook een beperkte selectie van cultivarrozen aangeplant die de geschiedenis van de rozenteelt weergeven. Hiervoor kozen we vooral voor selecties van Belgische makelij.
Dit zijn slechts enkele van de grote collecties die jaarrond te bewonderen zijn in Plantentuin Meise. Je vindt er verder ook nog een Aziatische esdoorncollectie; een Magnolia-collectie; een Rhododendron-bos met meer dan 300 taxa; een Noord-Amerikaans bosbestand; een bloementheater met focus op pioenen; een Cronquisttuin (Herbetum) met meer dan 1500 kruidachtigen, systematisch aangeplant; een medicinale tuin; en een Hydrangea verzameling, vooral opgebouwd rond H. macrophylla cultivars. Op het moment van schrijven hebben we net een overeenkomst gesloten over de overname van een prachtige Hydrangea-collectie van meer dan 300 planten. Dit zal ons ‘Hydrangea-bos’ in ieder geval van wat extra kleur en spektakel voorzien!

We mogen uiteraard ook ons Plantentpaleis niet vergeten. Dit serrecomplex werd gebouwd in de jaren vijftig om de snel groeiende exotische plantencollectie van de Plantentuin te huisvesten. Dertien grote, onderling verbonden serres nemen je mee op een tocht rond de wereld. Elke kas heeft als thema een vegetatiezone, gaande van tropisch regenwoud tot droge woestijnen. In elke kas bevinden zich tussen de 400 en 700 verschillende soorten.

Nieuw erfgoed in de maak
In samenwerking met Toerisme Vlaanderen en het Facilitair Bedrijf werkt de Plantentuin aan een vernieuwing van de infrastructuur en een uitbreiding van het publieksaanbod. De toekomstige bezoeker kan via een wandelparcours de diverse thema’s van het domein ontdekken. De beleving door de bezoeker staat voorop. Er wordt gestreefd naar maximale toegankelijkheid. De rozentuin is hier een eerste concreet uitvloeisel van en binnenkort zullen we ook onze nieuwe Welkomsttuin openen. Deze tuin bestaat uit twee tuinkamers, een voorbeeld van een middeleeuwse tuin en een geuren- en kleurentuin. De omgeving rondom deze twee tuinkamers is aangeplant met meerstammige bomen, onder andere Acer freemanii ‘Jeffersred’, Cercis canadensis, Heptacodium miconioides en Zelkova serrata. Ook een culinaire tuin, een romantische eilandtuin en de heraanleg van enkele serres staan op de planning voor de komende twee jaar. Ondertussen hebben we ook onze Eredreef heraangeplant. Deze dreef verbindt de hoofdingang van de Plantentuin met het Kasteel van Bouchout. Van de historische beukendreef die dit ooit was, bleven slechts enkele bomen over. Opnieuw een beukendreef zou een logische keuze geweest zijn, maar de klimaatverandering maakte een meer gedurfde keuze wenselijk. Met de aanplant van 48 watercipressen (Metasequoia glyptostroboides) kiest Plantentuin Meise resoluut voor de toekomst!

Bezoekadres: Agentschap Plantentuin Meise, Nieuwelaan 38 1860 Meise (België)
info [@] plantentuinmeise.be
www.plantentuinmeise.be

* Kenneth Bauters is wetenschappelijk beheerder van de openlucht collecties. Elke Bellefroid is diensthoofd van de levende verzamelingen en domein.